معنای جبر، تفویض، امربین الامرین و اختيار (قسمت اول)
توصیه میشود پیش از مطالعه این نوشته، پستِ "آیا واسطه ای میانِ جبر و اختیار وجود دارد" را مطالعه کنید. برای معنا کردن و ارائه مفهوم هر یک از این اصطلاحات ابتداً توضیحات شیخ مفید(ره) را ارائه میکنیم و سپس نکاتی را در تکمیل بحث بیان خواهیم نمود.
شیخ مفید(ره) در کتاب تصحیح الاعتقاد میفرمایند:
جبر، واداشتنِ بر انجامِ فعل و الزامِ بر آن به صورتِ قهری و غلبه است، و حقیقتِ آن[جبر]، ایجادِ فعل در شخص است[توسطِ خداوند]، بدونِ اینکه[شخص] قدرتِ دفع و دوری یا سرباز زدن از ایجاد آن را داشته باشد؛ ... و اصلِ جبر، آن چیزی است که بدونِ قدرتِ آدمی بر امتناع و جلوگیری از آن، انجام شود... و هرگاه گفتار در جبر به گونه ای که توصیف نمودیم، محقق شد؛ باید گفت این[گفتار] و اعتقادِ جبریون از "اصحابِ مخلوق"[یعنی اشاعره و اهل حدیثِ سنی مذهب] که گمان میکنند، خداوند در آدمی، طاعت را خلق نموده، بدونِ آنکه[انسان] قدرتی برضدِ اطاعت و امتناع از طاعت داشته باشد، همچنین معصیت را خداوند مانندِ طاعت در او آفریده است...!
همچنین ایشان، درباره معنای تفویض میفرمایند: و تفویض، اعتقادِ به برداشته شدن، رفعِ حظر و منع ["حَظَر" به معنی: بازداشتنِ کسی از چیزی است و در مقابلِ اباحه قرار دارد و حظر، منع از عملی است که در ترکِ آن ثواب و در انجام آن عِقوبت وجود دارد. "رفعِ حَظَر" یعنی برداشته شدن و عدمِ اعتقاد به ممانعت ها و تکالیفِ شرعی و عقلی] از بشر و آزاد و بدونِ تکلیف گذاشتنِ[انسان ها] در افعالی است که میخواهند انجام دهند. و این اعتقادِ ملحدان و اباحه گرایان[کسانی که اهلِ انجامِ شریعت نیستند، مانندِ کافران بی اعتقاد و یا مذاهبی که برخی احکامِ شرعی را تعطیل میکنند، مانندِ غُلات و صوفیه] میباشد.
سپس ایشان در ادامه، معنای امر بین الامرین را اینگونه شرح میدهد:
و حدِ میانه این دو نظریه[یعنی جبر و تفویض] آن است که خداوند، انسانها را توانمند و قادر در انجامِ کارهای خود قرار داده[همان اختیار]، و قدرت بر انجام افعال را به آنها عطا کرده و برای ایشان حدود کارهایشان را مشخص نموده و روش و راه[صحیح] را ترسیم کرده است، و ایشان را از انجامِ زشتی ها با منع کردن و ترساندن و بشارت و تهدید، نهی نموده است[همان تکلیف]. بنابراین خداوند به سبب بهره مند ساختنِ انسان ها از توانایی انجامِ کار های خودشان، آنها را مجبور نساخته[رد نظریه جبر و اثبات اختیار] و به سبب منع کردن اکثر کردار های نادرست، تعیینِ حدودِ معین برای کارها، و اینکه به کارهای پسندیده امر کرده و از کارهای زشت نهی کرده است؛ نوعِ انجامِ عمل را به ایشان واگذار و تفویض نکرده است[رد نظریه تفویض و اثباتِ تکلیف]؛ و این است فاصله و واسطه میانِ جبر و تفویض به گونه ای که ما آن را بیان کردیم.
تصحيح اعتقادات الإمامية، فصل في الفرق بين الجبر و التفويض، شیخ مفید، ص۴۶ تا ۴۷
نکاتِ تکمیلیِ بحث:
۱. از نظرِ انجامِ فعل و فاعلِ آن، جبر در مقابلِ اختیار قرار دارد، یعنی شخص یا مجبور است و یا مختار و واسطه ای در این بین نیست. تفویض به هیچ عنوان هم معنایِ اختیار نیست و در فضای دیگری مطرح میشود.
۲. بحثِ امر بین الامرین و تفویض زمانی مطرح میشود که عنصرِ "تکلیف" یا "عدمِ تکلیف" نیز به بحثِ ما اضافه شوند. مجبره در عین اینکه انجام دهنده افعالِ بشر را خدا میدانستند، انسان را مکلف قلمداد میکردند که عقیده ای باطل و بیهوده است. اما در مقابل، مفوضه یا اهلِ تفویض در عین اینکه انسان را مختار میدانستند، قائل به تکلیف نبودند، یا به آن اعتقادی نداشتند و یا آن را تعطیل میکردند. امر بین الامرین از دیدگاه شیخ مفید بیانگر این حقیقت است که نه "جبرِ همراه با تکلیف" درست است و نه "اختیارِ همراه با عدمِ تکلیف" بلکه مذهب صحیح یا امر بین الامرین همان "اختیارِ همراه با تکالیفِ عقلی و شرعی است".
۳. اینکه برخی ناآشنایانِ به معانی عقلی از علمای متاخرین، تفویض را به معنای اختیارِ کامل در نظر گرفته اند و امربین الامرین را به معنای اختیارِ نیم بند و ترکیبی از جبر و اختیار تلقی کرده اند، فاقدِ ارزش و اعتبارِ عقلی میباشد. کما اینکه در پستِ قبل اثبات کردیم که حدِ وسط، مخلوط و ترکیبِ جبر و اختیار اصلا فرضِ عقلی ندارد. لذا وقتی جبر باطل شد به صورتِ خودکار، اختیارِ کامل در ترک و فعل به معنای عقیده صحیح ثابت میشود و همان طور که گفتیم تفویض ارتباط عمیقی با عنصر مکلف بودن یا نبودن انسان ها دارد. لذا مذمتِ مفوضه نه از جهتِ اعتقاد آنها به اختیار است، بلکه از جهتِ اعتقادِ آنها به مُهمَل رها شدن انسان ها و بی توجهی به تکالیف و اوامر و نواهیِ شرعی میباشد.
🔽
توصیه میشود پیش از مطالعه این نوشته، پستِ "آیا واسطه ای میانِ جبر و اختیار وجود دارد" را مطالعه کنید. برای معنا کردن و ارائه مفهوم هر یک از این اصطلاحات ابتداً توضیحات شیخ مفید(ره) را ارائه میکنیم و سپس نکاتی را در تکمیل بحث بیان خواهیم نمود.
شیخ مفید(ره) در کتاب تصحیح الاعتقاد میفرمایند:
جبر، واداشتنِ بر انجامِ فعل و الزامِ بر آن به صورتِ قهری و غلبه است، و حقیقتِ آن[جبر]، ایجادِ فعل در شخص است[توسطِ خداوند]، بدونِ اینکه[شخص] قدرتِ دفع و دوری یا سرباز زدن از ایجاد آن را داشته باشد؛ ... و اصلِ جبر، آن چیزی است که بدونِ قدرتِ آدمی بر امتناع و جلوگیری از آن، انجام شود... و هرگاه گفتار در جبر به گونه ای که توصیف نمودیم، محقق شد؛ باید گفت این[گفتار] و اعتقادِ جبریون از "اصحابِ مخلوق"[یعنی اشاعره و اهل حدیثِ سنی مذهب] که گمان میکنند، خداوند در آدمی، طاعت را خلق نموده، بدونِ آنکه[انسان] قدرتی برضدِ اطاعت و امتناع از طاعت داشته باشد، همچنین معصیت را خداوند مانندِ طاعت در او آفریده است...!
همچنین ایشان، درباره معنای تفویض میفرمایند: و تفویض، اعتقادِ به برداشته شدن، رفعِ حظر و منع ["حَظَر" به معنی: بازداشتنِ کسی از چیزی است و در مقابلِ اباحه قرار دارد و حظر، منع از عملی است که در ترکِ آن ثواب و در انجام آن عِقوبت وجود دارد. "رفعِ حَظَر" یعنی برداشته شدن و عدمِ اعتقاد به ممانعت ها و تکالیفِ شرعی و عقلی] از بشر و آزاد و بدونِ تکلیف گذاشتنِ[انسان ها] در افعالی است که میخواهند انجام دهند. و این اعتقادِ ملحدان و اباحه گرایان[کسانی که اهلِ انجامِ شریعت نیستند، مانندِ کافران بی اعتقاد و یا مذاهبی که برخی احکامِ شرعی را تعطیل میکنند، مانندِ غُلات و صوفیه] میباشد.
سپس ایشان در ادامه، معنای امر بین الامرین را اینگونه شرح میدهد:
و حدِ میانه این دو نظریه[یعنی جبر و تفویض] آن است که خداوند، انسانها را توانمند و قادر در انجامِ کارهای خود قرار داده[همان اختیار]، و قدرت بر انجام افعال را به آنها عطا کرده و برای ایشان حدود کارهایشان را مشخص نموده و روش و راه[صحیح] را ترسیم کرده است، و ایشان را از انجامِ زشتی ها با منع کردن و ترساندن و بشارت و تهدید، نهی نموده است[همان تکلیف]. بنابراین خداوند به سبب بهره مند ساختنِ انسان ها از توانایی انجامِ کار های خودشان، آنها را مجبور نساخته[رد نظریه جبر و اثبات اختیار] و به سبب منع کردن اکثر کردار های نادرست، تعیینِ حدودِ معین برای کارها، و اینکه به کارهای پسندیده امر کرده و از کارهای زشت نهی کرده است؛ نوعِ انجامِ عمل را به ایشان واگذار و تفویض نکرده است[رد نظریه تفویض و اثباتِ تکلیف]؛ و این است فاصله و واسطه میانِ جبر و تفویض به گونه ای که ما آن را بیان کردیم.
تصحيح اعتقادات الإمامية، فصل في الفرق بين الجبر و التفويض، شیخ مفید، ص۴۶ تا ۴۷
نکاتِ تکمیلیِ بحث:
۱. از نظرِ انجامِ فعل و فاعلِ آن، جبر در مقابلِ اختیار قرار دارد، یعنی شخص یا مجبور است و یا مختار و واسطه ای در این بین نیست. تفویض به هیچ عنوان هم معنایِ اختیار نیست و در فضای دیگری مطرح میشود.
۲. بحثِ امر بین الامرین و تفویض زمانی مطرح میشود که عنصرِ "تکلیف" یا "عدمِ تکلیف" نیز به بحثِ ما اضافه شوند. مجبره در عین اینکه انجام دهنده افعالِ بشر را خدا میدانستند، انسان را مکلف قلمداد میکردند که عقیده ای باطل و بیهوده است. اما در مقابل، مفوضه یا اهلِ تفویض در عین اینکه انسان را مختار میدانستند، قائل به تکلیف نبودند، یا به آن اعتقادی نداشتند و یا آن را تعطیل میکردند. امر بین الامرین از دیدگاه شیخ مفید بیانگر این حقیقت است که نه "جبرِ همراه با تکلیف" درست است و نه "اختیارِ همراه با عدمِ تکلیف" بلکه مذهب صحیح یا امر بین الامرین همان "اختیارِ همراه با تکالیفِ عقلی و شرعی است".
۳. اینکه برخی ناآشنایانِ به معانی عقلی از علمای متاخرین، تفویض را به معنای اختیارِ کامل در نظر گرفته اند و امربین الامرین را به معنای اختیارِ نیم بند و ترکیبی از جبر و اختیار تلقی کرده اند، فاقدِ ارزش و اعتبارِ عقلی میباشد. کما اینکه در پستِ قبل اثبات کردیم که حدِ وسط، مخلوط و ترکیبِ جبر و اختیار اصلا فرضِ عقلی ندارد. لذا وقتی جبر باطل شد به صورتِ خودکار، اختیارِ کامل در ترک و فعل به معنای عقیده صحیح ثابت میشود و همان طور که گفتیم تفویض ارتباط عمیقی با عنصر مکلف بودن یا نبودن انسان ها دارد. لذا مذمتِ مفوضه نه از جهتِ اعتقاد آنها به اختیار است، بلکه از جهتِ اعتقادِ آنها به مُهمَل رها شدن انسان ها و بی توجهی به تکالیف و اوامر و نواهیِ شرعی میباشد.
🔽
🔼
۴. آنچه در این پست مورد اشاره و توضیح قرار گرفت بر اساس تقریر مدنظر شیخ مفید(ره) از مسئله تفویض و اعتقاد مفوضه میباشد. ان شاء الله ما در پست بعد تقریر دیگری از این بحث را مورد توجه قرار خواهیم داد.
@madraseh_kalam
۴. آنچه در این پست مورد اشاره و توضیح قرار گرفت بر اساس تقریر مدنظر شیخ مفید(ره) از مسئله تفویض و اعتقاد مفوضه میباشد. ان شاء الله ما در پست بعد تقریر دیگری از این بحث را مورد توجه قرار خواهیم داد.
@madraseh_kalam