ДОНОЛАР ҲИКМАТИДАН
Шарқда биринчи муаллим номи билан машҳур бўлган Аристотель (Арасту) нинг (эрамиздан аввалги 384 йилда туғилиб, 322 йилда вафот этган) шогирди Искандар Мақдуний (Александр Македонский)га қилган панду насиҳатларидан саломатликни сақлашга оид баъзиларини эслаб ўтишини бу бобимизда жоиз деб топдик.

Биринчи насиҳат
Биринчи будирким, меъдангда таом,
То ҳазм бўлмасдан бариси тамом
Устидан ҳеч нарса ема, зиёндир,
Ранжу ғам юз берур, озори жондир.
Овқатинг бўлса гар енгилу латиф,
Мизожинг ҳеч қачон бўлмагай заиф.

Иккинчи насиҳат
Иккинчи будирким, қаттиқдир емиш,
Ундан зиён топар ҳам меъда, ҳам тиш.
Ўзингни тий, ема эмасдир жоиз,
Ҳазми учун ахир меъдангдир ожиз.
Ундан томир отар танда ташвишинг,
Оғритиб жон олар ҳам оғриқ тишинг.

Учинчи насиҳат
Учинчи будирким, ҳар хил дорига
Ружу қилмагилу, сабр эт борига.
Касалдан қўрқма-ю, ғам ема ҳеч вақт,
Баданинг дорига қилмасин одат.
Одат қилса агар бу ёмон иллат,
На фақат иллатдир, балки зўр зиллат.
(Зиллат – хорлик.)

Тўртинчи насиҳат
Тўртинчи, сақлагил баданда қонинг,
Чунки қон баданда эрур посбонинг.
Ҳаётнинг асоси, моясидир қон,
Беҳуда чиқарма тандан ҳеч қачон.
Баданда бўлмаса қон каби дўстинг,
Сарғайиб сўлажак нотавон пўстинг.

Бешинчи насиҳат
Бешинчи пандимни айтайин сенга,
Диққат қил, қулоқ сол эй оқил менга.
Балғам пайдо бўлса, қайт қилгил албат,
Кеч қолма, ғайрат қил, фойдадир ҳар вақт.
Агар балғам танда айласа ватан,
Уни кучайтирма, у хавфли душман.
Балғамким баданда иморат қилур,
Танангни емирур ва ғорат қилур.

Олтинчи насиҳат
Олтинчи, пешобинг келгани замон
Қайтарма, касаллик қилғуси аён.
Кимки пешобини тутибди узоқ,
Буйрак касалига қўйибди тузоқ.
Буйракда гар пайдо бўлса бирор тош,
Бундан оғир иллат кўрмаган ҳеч бош.

Еттинчи насиҳат
Еттинчи пандимга энди қулоқ сол,
Дил билан эшит-у, яхши ёдлаб ол.
Ҳожатга борганда истинжо айла,
Ва буни одат қил, доимо айла.
Сафолик бўлса гар сен учун одат,
Кўнглинг равшан бўлур, дил топар роҳат.

Саккизинчи насиҳат
Саккизинчи будир, менга диққат қил,
Ҳаммомга боришни тез-тез одат қил.
Иссиқ сувда ювин то бошдан-оёқ,
Хўп терла, то тананг бўлгунча юмшоқ.
Мулойим бўлгач ул ҳаммомда бадан,
Оқибат куч билан тўлғусидир тан.
Тер билан дардларинг одош бўлғуси,
Соғлиғинг бир умр йўлдош бўлғуси.

Ҳакимларнинг бир қарорга келиб айтишларича, тўрт нарса юракни шод қилади: кўм-кўк майсаларга, чиройли юзга боқиш, оқар сувга ва чиройли хатларга қараш. Яна тўрт нарса кўзни хира қилади: яланг оёқ юриш, душман юзини кўриш, ўта қора ва ўта оқ нарсага боқиш. Яна тўрт нарса баданни кучли қилади: канопдан тўқилган либос кийиш, мўътадил ҳаммомга кириш, ёғли мазали таом ейиш ва кўнгил орзу қилган нарсага етишиш. Яна тўрт нарса одамни беобрў қилади: ёлғон сўзлаш, улуғлар билан жанжаллашиш, шошиб иш қилиш, ўз ҳаддидан ошиб такаббурлик қилиш. Яна тўрт нарса обрўни зиёда қилади: ваъда ва аҳдга вафо қилиш, мулойим, саховатли бўлиш, одамлар билан муроса қилиш.

Одам гулдан нозик, тошдан қаттиқ. Киши ҳар қандай қийинчиликни енгади, тўсиқлардан ўтади, аммо бир оғиз қўпол сўз унинг асаб торини қирқади, ёмон иллатга дучор қилади.

Дунёда икки ишдан кўра хайрлироқ нарса йўқ: оч одамнинг қорнини тўйдириш, ғамли одамнинг калбини қувонтириш!

Одобли одам табибга ўхшайди, у билан суҳбатлашиш одамга саломатлик ва хуш кайфият бағишлайди.

Кўп ётадиган одамнинг умрида барака бўлмайди.
Кўп ётган оз яшайди.

Баданнинг қуввати овқат, руҳнинг қуввати эса илмдир.

Қорин емоқдан завқ олади, ақл эса ҳикматдан.

Шифокорнинг аввал кўзи шифоли,
Қолаверса, очиқ юзи шифоли.
Шифо учун дори-дармонидан ҳам
Икки оғиз ширин сўзи шифоли.

Шолғаму сабзи, карам бирла яна турп, ошқовоқ,
Кўку зангор тусда ўсган кўп гиёҳлар бунда бор.
Ҳар неки бўлса яна айб кўзи бирла боқмагил,
Бу жаҳон саҳросида не ўсса бир хислат ёр.

Заиф бўлса агар ҳар кимда жигар,
Заифликдан кўрсанг юзида асар,
Буюр, анор есин ва лекин норанж
Емасин, шубҳасиз келтирар зарар.
Ҳар киши норанж сувини ичса ҳаддидан зиёд
Жигари заиф бўлиб, кўргай ўзи юзлаб зиён.
(Норанж – апельсин)
Маълум бўлса киши буйрагида бод,
Туз, кепак қиздириб босишни ол ёд.

Шўру-нордон нарсадан тортгай асаблар кўп зарар,
Оқибат беҳасса жойдан турмоғинг бўлгай гумон.
Кўзларинг хира бўлиб, шабкўрлик ҳам пайдо қилур,
Сен саримсоғу пиёздан кўп есанг бўлғай зиён.