Кабер ташының йөз ягындагы язу (гарәпчә hәм төркичә).

(1) Көлле мән галәйһа фанин вә-йәбка вәҗһе Раббикә зөл-җәлал вәл-икрам
(2) Һүвәл-Хәллакыль-Бакый
(3) әл-мәрхүм әл-мәгъфүр
(4) шәйхел-ислам
(5) вәл-мөслимин мөфтие
(6) -л-әнам Мөхәммәдҗан
(7) бин-е мулла Хөсәен
(8) әл-Болгари. Тәвәффа фи
(9) сәнәти 1239 фи бөрҗи
(10) -л-мизан. Рухына
(11) [әл-Фатиха].

Җирдәге бар тереклек фани, кодрәт һәм бөеклек иясе Раббыңның йөзе генә калачак.
Ул (Аллаһы Тәгалә) - Барлыкка китерүче, Мәңге.
Мәрхүм, кичерелгән, ислам һәм мөселманнар шәехе, халыкларның мөфтие Мөхәммәдҗан, мулла Хөсәен улы әл-Болгари. 1239 елда Үлчәү йолдызлыгында (аенда) вафат(*). Рухына [багышлап "Фатиха" сүрәсе укылсын иде].

Кабер ташының арка ягындагы фарсыча язу.

(1) Мөхәммәд ки мөфти-е афак буд
(2) Ки ахир мәкамеш тәһи хакь буд.

Мөхәммәд[җан] - мәшһүр мөфти иде,
Ахыр чиктә торган җире туфрак кына булды.

(*) Һиҗри 1239 елда Үлчәү йолдызлыгы милади 1823 елнын сентябрь-октябренә туры килә. Мөхәммәдҗан мөфти 1824 елның 17 июлендә (1239 елның 2 нче зөлхиҗҗәсендә) вафат булган.

Гарәп, фарсы, иске татар телләреннән хәзерге татар теленә тәрҗемә иткәндә бик күп мәгънә төсмерләре югала. Шуңа күрә иске язмаларны хәзерге татарчага тәрҗемә итү белән беррәттән аларны укып аңлый торган кешеләр даирәсен киңәйтү мәслихәт. Дәһри булса да (җәмгыятьтә андыйларның булуы заманыбызда бер котылгысызлык), мәдәни кеше хөкемендә йөрисе килгән татар ана теленнән башка гарәп һәм фарсы телләренең нигезләрен, дин әсасларын белергә тиеш. Ул вакытта гына татар теленең һәм мәдәниятенең киләчәге өметле булачак, дип уйлыйм.

https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/2404

ایسکی املا قولای قبول ایتلسون اوچون زمین حاضرله‌ونی «یاقتی کیله‌چک»گه قالدرماینچه بوکون باشلاو مصلحت. بو حقده آیروم پوستلر بولور الله بیورسه.

Список Корана, владение которым приписывается халифу Али (رضی الله عنه)
VII в.

Rampur Raza Library

Күрше каналда кәнсәләр - кәнсә күчеше турында укыгач (соңгы форма барлыгын белмидер идем), "фирдәвес" сүзенең барлыкка килү тарихы исемә төште. "Җәннәт; җәннәт бакчасы" мәгънәсен белдергән бу борынгы фарсы кәлимәсе гарәпләргә фарсы теленнән (*parādēs) яки юнан теленнән (παράδεισος) кереп, فرادیس "фәрадис" формасын ала. Берлек сандагы бу сүзне гарәпләр үз телләрендәге ватык күплек сан шәкелендә булган сүзләргә охшатып, гарәп теле кагыйдәсе буенча فردوس "фирдәвес" дигән "берлек санын" барлыкка китерәләр. "Фәрадис" сүзе исә "җәннәт бакчалары" мәгънәсен, ягъни "фирдәвес" сүзенең күплек санын гына белдерә башлый.

Последний лист рукописи "Дивана" Захир ад-Дина Бабура - основателя династии Великих Моголов.
15 раби II 935 г.х. (27 декабря 1528 г.).

Содержит автографы Бабура (ум. 1530) и его потомка Шах-Джахана (ум. 1666).

Rampur Raza Library

Под колофоном по диагонали записан тюркский рубаи - автограф Бабура:
هر وقت که کورکایسین منینک سوزومنی
سوزومنی اوقوب ساغنغایسین اوزومنی
وصلنک بیله کونکلومنی خدای ایلاب شاد
[.ه.ه.ه.]
"Всякий раз видя мои слова,
Читая их, скучай обо мне.
[Если] соединением с тобой обрадует мое сердце Господь,
...(последняя строка утрачена).

Слева за рамкой запись на персидском языке рукой великого могола Шах-Джахана:
این رباعی ترکی و اسم مبارک بتحقیق خط اعلیحضرت فردوس مکانی بابر بادشاه <нрзб> انار الله برهانه است [حرره] شاه‌ جهان بن جهانکیر شاه بن اکبر شاه بن همایون شاه بن بابر بادشاه
"Этот тюркский рубаи и благословенное имя* совершенно точно написаны рукой его величества покойного Бабур-падишаха - да осветит Аллах его доказательство! [Написал это] Шах-Джахан б. Джахагир-шах б. Акбар-шах б. Хумаюн-шах б. Бабур-падишах".

*Очевидно, имя упоминалось в утраченной строке рубаи.

Бабур робагыеның хәзерге татарча укылышы:

Һәрвакыт ки күргәйсен минең сүземне,
Сүземне укып сагынгайсын үземне.
Васлең белә күңлемне Ходай әйләп шад,
...(соңгы юлы сакланмаган).

("Күргән саен минем сүземне,
Сүземне укып сагынсаң иде үземне.
Синең белән кавыштырып, күңелемне Ходай шат кылып,
...")

"Самовар" - и как термин, и как изделие - один из весомых русских вкладов в мировую культуру, в т.ч. культуру мусульманских народов. Вне зависимости от того, кто изобрел прообраз самовара.
Термин "самовар" (سماور) и само устройство распространились не только среди российских мусульман, но и в Восточном Туркестане, Центральной Азии, Иране, Азербайджане, Индии, Турции, арабских странах. Со временем в некоторых из них было освоено и собственное производство. В 19 - начале 20 в. самовар приобрел популярность еще и потому, что его появление, очевидно, совпало с широким распространением культуры чаепития как в России, так и во многих мусульманских странах, в частности - в Средней Азии.

Сцена, описывающая перепись населения 1897 г., из романа Махмуда Галяу "Мухаджиры". Обратим внимание, как автор - знаток татарской жизни - вкладывает в уста девяностолетней героини произведения констатацию того факта, что чай вошел в широкий обиход поволжских мусульман лишь в 19 веке.

خدمات عاجزانه‌م-۲
(فقیرگز ترجمه ایتکان چغاناقلرننک حیران اولوشی "تاتار تاریخی"ننک ۴ نچی جلدنده باشقه بر کشیگه (حرمتلی وادیم تریپاولوف‌غه) عطف ایتلگان بولوب چیقدی. خیرلی بولسون. اصللری شوشی کتابده باصلغان)

https://www.tg-me.com/milliardtatar/13599

Таким образом, арабизированная письменность башкир удовлетворяла общественно-политическую и культурную потребность народа. Она обеспечила прежде всего преемственность культур различных эпох, способствовала воспитанию и обучению молодежи на традициях народной духовности и богатейшем наследии классической литературы и поэзии народов Востока...
Замена графической основы письма любого народа неизбежно приводит к изменению грамматических и орфоэпических норм построения языка...

Тикеев Ф. С. Башкирское языкознание: становление и история развития (1900-1950). Т. 1. - Уфа: Гилем, Башк. энцикл., 2013.

Инҡилапҡа тиклем алфавит һәм орфографиялағы иң бәхәсле мәсьәләләрҙең береһе һуҙынҡы өндәр мәсьәләһе булды.
Бер төркөм телселәр, татар телендә биш кенә һуҙынҡы, икенселәре — алты, өсөнсөләре, ун һуҙынҡы бар, тип иҫбат иттеләр.
Шуға ҡарап, уларҙы бишселәр, алтысылар, унсылар тип,
ә алтысылар имләһе — урта имлә, унсылар имләһе — яңы имлә, тип, ғәрәп алфавитындағы һуҙынҡы хәрефтәргә генә нигеҙләнгән орфография иҫке имлә тип йөрөтөлә.
1915 йылда Өфө земствоһы тарафынан тел, имлә һәм дәреслектәр мәсьәләһе буйынса ғилми бер кәңәшмә саҡырыла. Был кәңәшмәлә педагогтар, телселәр, яҙыусылар, гәзит мөхәррирҙәре ҡатнаша. Бында мәктәптәр өсөн дәреслектәр һайлау һәм уларҙы тикшереү мәсьәләһе ҡаралыу менән бергә, алфавит һәм орфография тураһында ла мәсьәлә ҡуҙғатыла.
Кәңәшмәлә ҡатнашыусы Нурғәли Надиев иҫке имләне яҡлап
сыға. Иҫке имлә менән яҙылған китаптарҙың күп булыуын, халыҡтың да инде уға өйрәнгәнлеген әйтеп үтә. Имләне үҙгәртеү күп ҡыйынлыҡтар тыуҙырасағын әйтә. Ләкин уны яҡлаусы булмай. Төп бәхәс урта һәм яңы имләләр тирәһендә бара.

Әхмәров Ҡ. 3. Башҡорт яҙыуы тарихынан. — Өфө: Китап, 2012.

Нургали Надиевне тыңламыйча, иске имланы калдырмыйча әй хата ясаганнар... Идел, Урал һәм Себер мөселманнарын төрки мөселман халыкларының уртак язма мирасына баглаучы иске имла урынына "барлык сузык авазлар язуда күренсен" дип, фонетик принципка нигезләнгән "яңа имла"га күчү алга таба хәреф алыштыруга юл ачкан, иске татарча урынына барлыкка китерелгән хәзерге татар һәм башкорт телләрен зәгыйфьләткән. Хәер, ул вакытта эшнең нәрсә белән бетәчәге мәгълүм булмаган әле.

Төрки мөселман халыкларының язуын иске имлага кайтару мәсьәләсе кайчан да булса көн кадагына килеп басачагында иманым камил. Моны аңлап алдан хәстәрен күргән, классик язуны иҗтимагый әйләнешкә керткән халык/җәмгыять кулына тарихи фора төшерәчәк. Бу форадан файдалана алыр өчен бүгенге көндә канунлашкан мәдәни репертуарда йомылмау, бәлки бабалар күк, хәзерге әдәби телгә охшамаган шивәләрдә иҗат ителгән әсәрләрне үзләштерү, тугандаш телләрнең тәэсиренә ачык булу кирәк.
Бүгенге "татар әдәби теле" критерийларына угыз шивәләрендә язылган "Кыйсса-и Йосыф" белән "Мөхәммәдия" дә, Рабгузиның карлук шивәсендә язылган "Кыйсасел-әнбия"сы да, Колшәрифнең чагатайча язылган "Зафәрнамә-и вилаят-е Казан"ны да туры килмиләр. Хәлбуки бу әсәрләр мәдәни кодыбызның аерылгысыз өлеше булып торалар.
Язма мирасны сонгый фәһем (Artificial Intelligence) ярдәмендә "прогрессиврак" язуга кучереп үзләштереп булыр дип ышану нигезсез.

"Давыл". 2024

Basa ol zamanda resm andaġ irdi kim kündin künge padişahlar bir söz aytsa irdi, bitigçiler bitip saqlar irdiler. Köp muġlaq ve müşkil sözler aytur irdiler. Ol cihetdin bitigçileri köp bolur irdi.

(В те времена был такой обычай - ежедневно, что бы ни изрекли падишахи*, писцы записывали и хранили это. [А] изрекали они много сложного и трудного для понимания. Посему [и] писцов при них находилось много.)

*Имеются в виду монгольские кааны Угэдэй, Гуюк и Менгу.

TEVĀRĪḪ-İ GÜZĪDE NUṢRET-NĀME (GİRİŞ-METİN-NOTLAR-DİZİN-TIPKIBASIM) / Haz. Harun KAYA. Ankara, 2019.

Картинка рандомная, предложена в качестве иллюстрации искусственным интеллектом.

А вот пересказ первоисточника фразы, приведенной в "Таварих-и гузида" на тюркИ.

(Султанов Т.И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. М., 2007).