قطعه‌ای دل‌نواز از اِنیو موریکونه، آهنگساز برجستهٔ ایتالیایی، ۱۹‌۸۱
#منهای_ویرایش
۱‌۴‌۰۲/‌۰۱‌/۰‌‌۸‌
سید محمد بصام
@Matnook_com

علاءالدین طباطبایی، «اضافۀ اسمی و اضافۀ وصفی (اتّحادیّۀ اروپا یا اتّحادیّۀ اروپایی؟)»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ ۲ (زمستان ۱۳۹۲)، ص ۱۵۷-۱۶۸
#دستورزبان
۱‌۴‌۰۲/‌۰۱‌/۱۵‌
سید محمد بصام
@Matnook_com

گفت‌وگویی با ویراستاران متنوک (۱)
همراه با معرفی دو کتاب مفید برای ویراستاران و مترجمان

معرفی ۲۰ کتاب دیگر را اینجا ببینید.
#کتاب_خوب_بخوانیم
۱‌۴‌۰۲/‌۰۱‌/۱‌۶‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

مبنی بر .../ مبتنی بر ...

«مبنی» و «مبتنی» صفت‌اند و با حرف اضافۀ «بر» (یا به‌ندرت با «به») متمم می‌گیرند. بنابراین «مبنی بر» و «مبتنی بر» همواره بافاصله نوشته می‌شوند. این دو را می‌توان با این‌ عبارت‌ها مقایسه کرد:
«محدود به ...»، «محکوم به ...»، «محروم از ...»، «مأنوس با ...» یا «حاکی از ...»، «متنفر از ...»، «مواجه با ...»، «مطابق با ...» و ... .

یادآوری:
این دو عبارت به سه صورت به‌کار می‌روند:
- مبنی یا مبتنی بر چیزی بودن؛
- بر چیزی مبنی یا مبتنی بودن؛
- مبنی یا مبتنی بودن بر چیزی.
#دستورزبان #فاصله‌گذاری
۱۳‌۹۹/‌۰۸/‌۱۶‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

واژه‌های مرکب «خط»دار!

کسرهٔ واژه‌های زیر به‌اصطلاح خفیف است و بنابراین تکیۀ اصلی آن‌ها برروی هجای آخرشان قرار می‌گیرد. این واژه‌ها معمولاً یک معنای واحد و مجازی دارند و اگر وندی (مانند نشانهٔ جمع «-ها») به آن‌ها بیفزاییم، در پایانشان افزوده می‌شود: «خط‌ِمشی‌ها»، نه «خط‌های مشی». پس علی‌القاعده با نیم‌فاصله نوشته ‌می‌شوند:

- خطِ‌آهن
- خطِ‌ابرو
- خطِ‌اتو
- خطِ‌ترمز
- خطِ‌تیره
- خطِ‌چشم
- خطِ‌ریش
- خطِ‌فاصله
- خطِ‌فقر
- خطِ‌قرمز
- خطِ‌لب
- خطِ‌لوله
- خطِ‌مشی
- خطِ‌مقدّم
- خطِ‌واحد
- خطِ‌ویژه
#فاصله‌گذاری
۱۳۹‌۹/۰‌۸/۲‌۳‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

دربارۀ «ارتش»
به‌مناسبت ۲۹ فروردین، روز ارتش

قاعدۀ «ساخت معکوس» یا «پسین‌سازی» (back formation) یکی از فرایندهای ساخت‌واژی است که از رهگذر آن، بخشی از یک واژه به‌دلیل شباهتِ ظاهریِ ساختارِ آن با ساختار دیگر واژه‌ها حذف می‌شود و آنچه می‌ماند به‌عنوان یک واژۀ جدید در زبان به‌کار می‌رود. برای نمونه، هنگامی که «خودکفایی»* به‌عنوان معادلی برای self sufficiency در علوم اجتماعی به‌کار رفت و رفته‌رفته رواج یافت، فارسی‌زبانان آن را با «خودآرایی، خودستایی، و خودنمایی» (که صفت فاعلی آن‌ها «خودآرا، خودستا، و خودنما» بود) مقایسه کردند و با حذف «یی»، «خودکفا» را ساختند. یا در انگلیسی، واژۀ بسیطِ editor مرکب از edit و پسوند or- تصور شده و با حذف پسوند فرضی or- فعل edit از روی آن ساخته‌ شده‌است. واژۀ «ارتش» نیز طبق همین فرایند از روی واژۀ قدیمی «ارتیشدار» (که به معنای «لشکری و سپاهی» است) ساخته شده‌است. توضیح آن‌که برخی از سَره‌گرایان ابتدا «ارتیشدار» را با واژه‌های «آبدار، سابقه‌دار، کارخانه‌دار»، و مانند ا‌ین‌ها قیاس کرده و یکی دانسته‌اند و «-دار» در پایان «ارتیشدار» را نیز بن مضارع «داشتن» پنداشته و آن را به معنای «دارندۀ ارتش» گرفته‌اند. سپس با حذف «-دار» و تبدیل ē (یای مجهول) به e، واژۀ «ارتش» به معنای «سپاه و لشکر» را به‌جای «قشون» ترکی ساخته و رواج داده‌اند. بنابراین «ارتش» ساخت معکوس «ارتیشدار» یا «ارتیشتار» (در فارسی میانه، artēštār) است.
★ با استناد به فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی (تدوین ماری بریجانیان و طیبه‌بیگم رئیسی، ویراستۀ بهاءالدین خرمشاهی، چاپ دوم: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳)،‌ نخست سیروس ابراهیم‌زاده در سال ۱۳۵۱ از «خودکفایی» در ترجمۀ خود استفاده کرده و سپس فرهاد نعمانی در سال ۱۳۵۴ واژۀ «خودکفا» را به‌کار برده‌است.
#زبان‌شناسی #واژه‌شناسی
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۱/‌‌‌۲‌۹
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

فاصله‌گذاری «بی‌آنکه» و «بی هیچ»

این را هم ببینید: فاصله‌گذاری ۱۵۵ حرف ربط مرکب.
#دستورزبان #فاصله‌گذاری
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۰۵
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

#فارسی_چه_بدی_داشت_که_یک_بار_نگفتی!

«بازخورد» معادل واژۀ انگلیسی feedback است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی عبارت «بازخورد منفی» را برای negative feedback تصویب کرده‌است و «بازخورد مثبت» را برای positive feedback. این دو عبارت در حوزۀ روان‌شناسی هم به‌کار می‌روند و طبق فرایند گرده‌برداری ساخته‌ شده‌اند.
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۰‌۷‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

به‌مناسبت ۱۰ اردیبهشت
روز ملی خلیج فارس

کهن‌ترین نامی که از خلیج فارس به‌جا مانده‌است نامی است که آسوریان، پیش از ورود نژاد آریا به فلات ایران، بر این دریا گذاشته‌اند. در کتیبه‌های کهنِ آسوری، از این دریا به نام «نارمرتو»، به معنی «رود تلخ»، یاد شده‌است. در کتیبه‌‌ای از داریوشِ کبیر نیز، در تنگهٔ سوئز، «دریایی که از پارس آید» ذکر شده‌است. در روزگار ساسانیان، این خلیج را «دریای پارس» می‌گفتند.
بطلمیوس، دانشمند معروف علم هیئت، که در قرن دوم میلادی زندگی می‌کرد، در کتاب جغرافیای خود، که به زبان لاتین نوشته‌است‌، از این دریا به نام «پرسیکوس سینوس» یاد کرده‌است، که درست به معنای «خلیج فارس» است. قرن‌هاست که ترجمهٔ لاتینی «سینوس پرسیکوس» در دیگر زبان‌های زندهٔ جهان باقی مانده‌است و همهٔ ملل جهان خلیج فارس را به همین نام خوانده‌اند. در دوران اسلامی نیز نام این خلیج «بحر فارس»، «البحر الفارسی»، «الخلیج الفارسی»، و «خلیج فارس» یاد شده و در دایرةالمعارف اسلامی نیز همین نام‌ها برای خلیج فارس ضبط گردیده‌است.
اینک نام خلیج فارس در دیگر زبان‌ها، که نام «پارس» نیز در آن‌ها وجود دارد:
- آلمانی: Persischer Golf؛
- انگلیسی: Persian Gulf؛
- ایتالیایی: Golfo Persico؛
- روسی: Persidskizaliv؛
- ژاپنی: Perusha Wan؛
- فرانسوی: Golfe Persique.
برگرفته از: احمد اقتداری، «خلیج فارس و نام آن»، اطلاعات سیاسی ــ اقتصادی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۹، شمارهٔ ۲۷۱ و ۲۷۲، ص ۶۲-۶۹ (با اندکی تلخیص).
#واژه‌شناسی
۱۴‌۰۰‌/۰‌۲/‌۱۰‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

نان‌درآر*: آن‌که در نانوایی، نان را از تنور درمی‌‌آورد و به مشتری می‌دهد.

شاطر: آن‌که در نانوایی، خمیر نان را در تنور می‌گذارد و آن را می‌پزد (ولی دیگر درنمی‌آورد 😊).

★ ساخت صرفی این واژه را می‌توان با «حرف‌درآر» (به معنی «شایعه‌ساز») سنجید. «نان‌درآر» به معنای «نان‌آور و نان‌بیار» هم هست: آن‌که زندگی زن‌وبچۀ خود را می‌گرداند.
#واژه‌شناسی
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۱‌۰‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

«-ی» نکره را بنویسیم!

اگر واژه‌ای پایان‌یافته به i باشد (مانند «ایرانی» و «کشتی») و پس از آن نیز «-ی» نکره بیاید، به این صورت نوشته می‌شود: ایرانی‌ای؛ کشتی‌ای. ولی معمولاً نویسندگان «-ی» نکره را در پایانِ این واژه‌ها نمی‌نویسند، که درست نیست:
نادرست:
- هر ایرانی‌ باید از میهنش دفاع کند.
- آن‌ها از کشتی‌ که در حال سوختن بود خارج شدند.

درست:
- هر ایرانی‌‌ای باید از میهنش دفاع کند.
- آن‌ها از کشتی‌‌ای که در حال سوختن بود خارج شدند.

یادآوری:
«-ی» نکره، در پیوند با واژه‌های پایان‌یافته به «...ه‌ای» و «...یی»، به این صورت نوشته می‌شود:
- خانۀ اجاره‌ای‌ای که در آن زندگی می‌کردیم.
- ترکیبات شیمیایی‌ای که در کِرِم‌ها وجود دارد.

نادرست: *اجاره‌ایی، *اجاره‌اییی، *اجاره‌ای‌یی، *اجاره‌ای‌ئی
نادرست: *شیمیاییی، *شیمیایی‌ایی، *شیمیایی‌یی، *شیمیایی‌ئی
#املا_رسم‌الخط
۱۴‌۰۱/۰‌۲/‌‌۲‌۰‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

فهرست ۴۰ نفر از ویرایش‌آموزان کارگاه زمستان ۱۴۰۱ که گواهینامۀ ایشان صادر و ایمیل شده‌است. گواهینامۀ سایر شرکت‌کنندگان این دوره، پس از دیدن تمام فیلم‌های کارگاه و اطلاع به مسئول ثبت‌نام (@MatnookAdmin3)، صادر و ایمیل خواهد شد.
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۱‌‌‌۳‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

روشن است که «چه‌کاره» صفت است، نه قید! هویت دستوری واژه‌ها کمترین چیزی است که باید بدانیم و این را می‌توانیم با مراجعه به یک فرهنگ معتبر هم بیابیم.

فاصله‌گذاری «چه»
«چه» با واژۀ بعد از خود بافاصله نوشته می‌شود:
به چه علت؟؛ به چه مشغولی؟؛ چه آدم خوبی!؛ چه این‌که؛ چه بهتر!؛ چه چیزها، چه حرف‌ها!؛ چه روزی بود!؛ چه عجب!؛ چه کسی گفته؟.

یادآوری:
۱) تنها این واژه‌های «چه»دار با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند:
چه‌بسا،‌ چه‌جور، چه‌جوری، چه‌سان، چه‌کنم‌چه‌کنم، چه‌ها.

۲) این‌ها بهتر است همیشه سرهم (پیوسته) نوشته شوند:
چطور، چطوری، چقدر، چکار، چکاره، چگونه.

این را هم ببینید: گفتاری‌نویسی «چه».
#فاصله‌گذاری #املا_رسم‌الخط
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۱‌‌‌۳‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

آیا می‌دانستید «بچه» در اصل «وَچَّگ» (waččag) بوده و املای «بچه‌گانه» نادرست است؟

این را هم ببینید: فاصله‌گذاری ۷۲ واژۀ «بچه»دار.
#واژه‌شناسی #املا_رسم‌الخط
۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۲‌/‌‌‌‌۱‌‌‌‌۴‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

«قیلَ لأعرابیٍّ: کَیفَ تَرَی الدّنیا؟ فقال: قَحبَةً یوماً لعطّارٍ و یوماً لبیطار.» (ابن‌الخطیب اَماسی، روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار، چاپ اول: حلب، دارالقلم، ۱۴‌۲۳، ص ۱۴۴)

عربی بادیه‌نشین را گفتند: دنیا در چشم تو چون است؟ گفت: به زنی روسپی می‌ماند، که روزی ازآنِ بوی‌فروش است و دیگر روز ازآنِ پزشک ستور.

دل در این پیرزنِ عشوه‌گرِ دهر مبند
کاین عروسی‌ست که در عقد بسی داماد است (خواجوی کرمانی)
#پرسه_در_متون
۱‌۴۰‌‌‌۱‌‌/‌۰‌۱‌‌/‌۱‌‌۵‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

🔰کانال متنوک در پیام‌رسان ایتا
دربردارندهٔ صدها نکتهٔ جدید و رایگان ویرایش و نگارش:
https://eitaa.com/joinchat-3963617296C87ba9fd272

لطفاً هم‌رسانی بفرمایید و دوستان خود را دعوت کنید.
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

یک نکته‌ات بگویم!

«را»، در گفتاری‌نویسی، پس از واژ‌ه‌های پایان‌یافته به i، به دو صورت نوشته می‌شود، چون هم به‌صورت ‌o تلفظ می‌شود و هم r‌‌o‌:

۱) ...ـی‌و/ ...ی‌و:
صندلی‌و ببر؛ کتری‌و بذار رو گاز.

۲) ...ـی رو/ ...ی رو:
بستنی رو بریز تو کاسه؛ کیوی رو بده من.

یادآوری:
«رو» را با نیم‌فاصله هم می‌توان نوشت، گرچه مرسوم نیست: بستنی‌رو، کیوی‌رو.
#گفتاری‌نویسی
۱‌۴۰‌۰‌/‌‌۱‌‌‌۲‌/‌‌‌۲‌۸‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com