کافه هنر

• برای تمام دوستداران نقد و سینما مشخص است که سکانس هجومِ هواپیما و مزرعۀ ذرت در تاریخ سینما منحصر به‌‌فرد است. اما کمتر کسی به چگونگی و بافت آن نگاهی فرمیک و سینماتیک انداخته است که دریابیم براستی چرا چنین سکانسی اینقدر ماندگار شده است. سکانسی که هیچکاک به زعم خود، تمامی المان‌های یک تعقیب و گریزِ سادۀ نوآر را معکوس کرده است. شب را روز، خیابان را بیابان و تعقیب و تهدیدِ آدمیزادی و زمینی را مبدل به تعقیب و تهدیدی ماشینی و هوایی می‌کند. خودِ این خرق عادت، هم مهلک است هم عوام‌فریب. به آنی می‌تواند بر ورطۀ اغراق، لوس و لوده شدن بیفتد - اما هیچکاک چه می‌کند؟

نخست در اولین نما، یک تصویر هلی‌شات از بی‌کرانگیِ خیابانِ متروک. آنقدر متروک که لنز واید بکار می‌آید و خطوط زمینِ بایرِ کشاورزی، از افق باعث می‌شوند مبدأ جادهْ نامعلوم و امتداد جاده، بیشتر دیده شود. همین یک نما، طولانی و دورافتاده بودن محیط را براحتی در یک نما می‌سازد. محیطی گرم و پرت و سوت و کور که طنینِ صدای اتوبوس، که هرچقدر هم سریع باشد باز مغلوبِ محیط است، به گوش می‌رسد. اصلا همین که اتوبوسی به این بزرگی به ناگاه در این جاده سبز می‌شود، اولین خشتِ تعلیق است. انگار که جدا از انسانها، تمامیِ اسباب ماشینیِ جهان مدرن علیه انسان/راجر شده‌اند. ما راننده‌ای نمی‌بینیم و همین به اتوبوس تشخصی منفک و مستقل می‌دهد. همانطور که ما رانندۀ هواپیما را هم نمی‌بینیم، و همین برای ما حضور هواپیما را مرموز می‌کند. حضوری مستقل و منفک از جهان شهری. انگار که اتوبوس و هواپیما باهم دست به یکی کرده‌اند تا راجر را بکشند. همانطور که هواپیما خودسرانه خودرا به تانکر می‌زند - انگار این تصمیمِ خودِ هواپیمای سم‌پاش بوده، نه راننده‌اش.

هیچکاک از طریق چشمانِ راجر، تمامی عناصر به ظاهرِ سادۀ محیط را برانداز می‌کند. دوربین در همان نمای هلی‌شات، با نماهایی به ترتیب لانگ و مدیوم لانگ، حین پیاده شدن و معطلیِ راجر، به او نزدیک می‌شود، سپس به هرچه رو می‌کند و نگاه می‌اندازد، با کات و کات‌بک در نماهایی لانگ و عریض، محیط را برای راجر - و ما - شناسا می‌کند. کارکرد نماهای لانگ اینجا چنین نمود حسی پیدا می‌کند که به مخاطب اطمینان این را بدهد که هیچ خطری، تا آنجا که چشم کار می‌کند شخصیت را تهدید نمی‌کند و فضا راکد است. چند ماشین هم رد می‌شوند و گرد و غبار به پا می‌کنند تا فضا را نرمال و واقعی‌تر جلوه کند. هواپیمای سم‌پاش نیز در عمق آسمان، نقطه است.

بااینحال، همه چیز این جاده مشکوک است. چنانکه کمی بعد ماشینی نه از خیابان بلکه از پشت مزرعۀ ذرت پدیدار می‌شود و به جاده می‌آید و یکی از آن پیاده می‌شود. دو مرد در دوسر جاده. دو مرد ناهمسان، هویت اشتباهی و دوگانگیِ شخصیت‌ها. این، ستون فقراتِ شمال از شمال غربی است، و تنها یک کلاه شاپو کافیست تا آنان را از یکدیگر متفاوت کند. مشکوک‌تر آنجاست که مرد از ماشین پیاده می‌شود تا با اتوبوس برود.

چرا؟ مشکوک نیست؟ هیچکاک یک قدم مارا از شخصیت اصلی‌اش، راجر، پیش میندازد و اجازه می‌دهد ما به مرد شک کنیم اما به دل راجر ذره‌ای شک راه نمی‌دهد. همانطور که مخاطب متوجۀ کنایه‌ها و طعنه‌های خطرناکِ مرد که بوی مرگ و توطئه می‌دهد، می‌شود اما راجر نه: «بدتر هم میشه»، «خلبان هواپیماهای سم‌پاش اگر زنده بودن پولدار میشن» براستی چرا "اگر زنده بمونن"؟ مگر خطری، آنان را تهدید می‌کند؟ و یا وقتی اتوبوس می‌آید، می‌گوید «درست به موقع». انگار که اتوبوس - مثل تمام اسباب ماشینیِ مدرن - با تبهکارها همدست بوده است.

حال وقتی مرد، چیزی از هواپیمای سم‌پاش می‌گوید، در لانگ شات چنین می‌بینیم که هواپیما مشغول سم‌پاشی است ولی از طرفی چنان می‌بینیم که انگار دود از موتورش بلند شده و رو به سقوط است. کمی درنگ - بلافاصله که اتوبوس می‌رود، هواپیما وارد عمل می‌شود. دوربین هیچکاک، تنها کمی به راست پَن می‌کند تا اجازه دهد تهدید بالقوه‌ای که از دور هیچ خطری نداشت نزدیک بیاید و بالفعل شود. دوربین نیز با کات‌بک‌هایی به راجر، واکنش غیرطبیعی هواپیما و هجومش به راجر را قاب می‌گیرد. دوباره کات‌بک راجر به نمای لانگ هواپیما، همین که دوربین مات و مبهوتِ ایستاده تا هواپیما - انگار که دوربین سیبل باشد - به سمت دوربین یورش ببرد، در مخاطب حس تعلیقی توامان با شوک، فرار و مخمصه را تداعی می‌کند. هیچکاک به زیبایی این سیر تکامل تعقیب و تهدید را از لانگ‌شات (بالقوه) به نمای نزدیک-مدیوم (بالفعل)، جامه سینما می‌پوشاند. چندبار این عمل تکرار می‌شود و هیچکاک هرباره تهدید را در آسمان (برای دور زدن هواپیما) نقطه می‌کند تا باز از آن، در نمای نزدیک پذیرایی کند. چنین است که راجر دست آخر به سمت دوربین پناه می‌آورد. درحالیکه خود دوربین - و مخاطب - نیز با تراکینگ به عقب، با او درحال فرارند.

✍️| #آریا_باقری
🎬 North by Northwest |1959
👉 @honar7modiran

4.5K views07:30