1943 елның 7 мартында Истанбулда Гаяз Исхакыйның иҗади эшчәнлегенең 45 елын һәм гомеренең 65 яшен котлауга багышланган чара узган. Мөхтәрәм төрек коллегабыз доктор Хөсәен Барган бу хакта "Вакыт" газетасының 1943 ел 8 март санында чыккан материалны җибәрде:

В 1920 г. Гаяз Исхаки находился во Франции в составе делегации разогнанного большевиками в 1918 г. Национального собрания мусульман Внутренней России и Сибири, незадолго до этого провозгласившего национально-культурную автономию. Кроме Г.Исхаки в составе делегации были Садри Максуди и Фуад Туктаров. В это время в Париже велись переговоры по разделу территорий Османской империи, потерпевшей поражение в I Мировой войне, и заключению мира между Османской империей и державами-победительницами. Делегаты Национального собрания мусульман Внутренней России и Сибири пытались добиться международных гарантий для своей автономии, а также сохранения османского халифата. В дневнике Г.Исхаки описана встреча членов делегации с премьер-министром - министром иностранных дел Франции А.Мильераном, на которой делегаты изложили свою просьбу. Французский премьер принял их 6 апреля 1920 г.
Дневники Г.Исхаки (два из них здесь) - весьма поучительный источник, помимо прочего подтверждающий некоторые аксиомы вроде "слабых бьют" и "легко раздаваемые обещания так же легко нарушаются".

《...Алтынчы егерме минутларда Мильяран безне кабул итте. Һәммәмез берлән күрешеп утыртып сүз башланды. Садри әфәнде әүвәл үземезнең төрек-татар милләтенең Николай зама[на]сында, революция вакытында, большевик дәверендә кичергән хәлләрен аңлатты. Шуннан: "Безнең сездән - Франса дәүләтеннән - теләгемез шул: безнең Русиянең әхвәле каралганда Румыния, Польша, чехларда азчылык милләтләрнең хокукларының тәэмине бәйнәлмиләл хәлгә куелган кебек, безнең дә милли мәдәни мохтариятемез бәйнәлмиләл бер хәлгә куелып, Русия хөкүмәтенә солых шартларыннан берсе иттерелсен иде, һәм дә Франса хөкүмәте шул мәсьәләдә юлбашчылыгын кабул итсен иде". Мильяран: "Франса хөкүмәте исеменнән тәэмин итә алам: бу эштә инициативаны үз өстемә алам. Сезнең теләгеңезне мотлакан(1) Русия берлән ясалачак могаһәдәдә(2) бәйнәлмиләл вазгыятькә куелып, шартлардан булган бер шарт иттерелеп куелачак". Садри әфәнде хилафәт(3) мәсьәләсенә күчте: "Без бер милләт булып, Русия эчендә аерым хокуклы бер хәят берлән яшәргә теләгән кебек, безнең дин ягымыздан икенче теләкләремез бар. Без мөселман. Мөселманлыгымыз ягыннан без католиклар Папага багланганнан даһа(4) куәтле бер җеп берлән хилафәткә багланган. Бүгенге көндә Антантаның(5) бәгъзе бер(6) дәүләтләре хилафәтне тар-мар итү сәясәтенә керделәр. Без, мөселманнар, моңарга мотлакан разый түгел. Шул эшне эшли торган дәүләтләргә дошманлык хис биләми хәлемез юк. Сез - франсузларның - парламентлары, матбугаты, хөкүмәте төрек солтаннарының хилафәтен танып килдеңез. Һәм дә Дар-ы хилафәттә(7) төрекләрне калдырыр өчен ярдәмдә булындыңыз. Без сездән моннан соң да шул сәясәттә дәвам итүеңезне үтенәмез. Сезнең төрекләргә дошманча мөгамәләңезне без бер вакыт та онытмаячакмыз". Мусью Мильяран: "Безнең - Франсаның - сәясәте Төркия хакында хилафәт мәсьәләсендә тәмамән сез теләгәнчә. Без шул юлымыздан аерылмаячакмыз" Шуннан соң Мильяран җәнапләре: "Сезнең милләтеңез кайсы вилаятьләрдә яши?" - дип сорады. Без җавап биргәч: "Боларда күпчелекме?" - диде. "Кайсында күпчелек, кайсында тигез", - дидек. Шулардан соң: "Сез большевикларга ничек карыйсыз, алар идарә башында тора ала беләчәкләрме?" - диде. Без: "Хәер(8), катгыян тора алмаячаклар. Моңгынчы Колчак, Деникин, Юденичны җиңүләренең сәбәбе фәкать тегеләрнең реакция тарафында булуларыннан гына чыкты. Русия халкы реакциядән, иске идарәдән шулкадәр коты очып калган, ул реакциягә караганда үзен талаучы, җимерүче большевик хөкүмәтен дә артык күрә. Әгәр Антанта хата ясамаенча Русиядә демократия фиркаләренә ярдәм иткән булса иде, большевизм әллә кайчан бетәчәк иде", - диде[к].》

(1) Мотлакан - абсолютно, совершенно
(2) Могаһәдә - килешү
(3) Хилафәт - хәлифәлек
(4) Даһа - тагы
(5) Антанта - Алмания, Австрия-Маҗарстан һәм Төркиягә каршы сугышкан, Англия, Франция, Русия, Италиядән торган блок.
(6) Бәгъзе бер - кайбер
(7) Дар-ы хилафәт ("Хәлифәлек мәркәзе") - Истанбул шәһәре. Антанта планнары буенча Истанбулны госманлылар кулыннан алып, анда "халыкара идарә" урнаштыру планлаштырылган
(8) Хәер - юк.

Очень интересно. Утверждение о том, что подпадание под власть немусульман не исключает территорию, населенную мусульманами и находившуюся ранее под властью исламских правителей, из Дар ал-Ислама, встречается в "Таварих-и Булгария" Хусаина Амирханова. В изобилующей легендарными сведениями хронике Амирханова казанский хан Ибрагим делится с легендарным (или вымышленным) крымским ханом Ахмед-Гиреем об опасности подпадания Булгарского юрта под власть неверных вследствие усиления "русских князей". На это Ахмед-Гирей фаталистически отвечает: "...Все действия простого смертного пред волей Аллаха — ничто... И хорошее, и плохое — все зависит от воли Всевышнего. Неверные завоевали много исламских стран - [в частности] такие, как Кордова и Мараш - но, как известно, попав под власть неверных они не перестали быть принадлежащими Дар ал-Исламу (Дар-ы Исламлыктан чыкмаганы мәгълүмдер). Аллах Всещедрый хранит исламскую религию" (С. 59 татарского текста).

UPD: На всякий случай: я не берусь судить о правомерности таких утверждений - это дело факихов. Просто отмечаю факт определенной (широкой?) распространенности такого мнения среди мусульман Волго-Уралья.

Вспомнилось, что один из классиков татарской литературы Хасан Туфан любил писать именно зелеными чернилами.

https://www.tg-me.com/milliardtatar/12162

Бөек Ватан сугышында һәлак булган батырларга һәйкәл проекты. 1944 ел.
Тәкъдим ителгән проект урта гасыр төрки-татар архитектурасы кануннарына туры китерелгән (мәсәлән, Болгардагы җамигъ мәчет почмагындагы кальгага (башняга) охшаган, шул ук вакытта Казан Кремле башнялары белән дә аваздаш). Чамалавымча, кальганың өске ягындагы "пута" мозаикадан эшләнергә, өстенә Коръән аятьләре һәм милли бизәкләр төшерелгән булырга тиеш булган. Барлык чорларда шәһид киткән бабаларыбызга бик мәгънәле һәйкәл буласы иде. Бәлки булыр әле?..

В продолжение бухарской темы.

《Начиная с XVII века расселение и распространение выходцев из Центральной Азии в европейской России и Сибири привело к расширению контактов татар и башкир со Средней Азией. В петровскую эпоху торговая политика России привела к более тесному контакту этих двух общин в Казахской степи, а также привела все большее число татар и башкир в города Центральной Азии, особенно в Бухару и Ташкент. К началу XIX века в большинстве крупных среднеазиатских городов проживали татары и башкиры или, как их называли среднеазиаты, “ногайцы” или “булгары”. В эти общины входили как временно проживающие лица, такие как торговцы, студенты и ученые, так и те, кто решил поселиться там навсегда. В последнюю группу также входили торговцы, ремесленники, ученые и суфии, многие из которых были беженцами. Некоторые из этих татар и башкир были тесно связаны с местными властями, являясь представителями исламского духовенства, придворными и военными офицерами в центральноазиатских ханствах. Татарские и башкирские эмигранты и учреждения, которые они поддерживали, часто были отправной точкой для недавно прибывших торговцев и студентов, которые могли наладить связи, прибыв в города Центральной Азии.》

Allen J. Frank. Bukhara and the Muslims of Russia. Brill, 2012.

Караван-сарай "Ногай". Бухара, 1720-1721 гг.

https://canaan.travel/ru/uzbekistan/objects/caravanserai-nugai

Здание в комплексе "Ходжа Булгар". Бухара, начало 19 в.

https://rusrav.uz/2018/01/18/mechetmedresemaktab-hodzha-bulgor/

Мускусница второй половины 18 в.
Тот случай, когда надпись на предмете позволила установить назначение целого ряда подобных изделий.
Отсюда.

Башлангыч мәктәпнең 4 нче сыйныф укучысы Нигъмәтулла Әхмәдфәез угылына афәрин (мактау) кәгазе.
Атбасар шәhәре, 1 май 1916 ел.

《Мәктәб-е ибтидаия таләбәсеннән Нигъмәтулла Әхмәдфәез угылына гүзәл күрелдеке өчен һәм дәресенә иҗтиһад иттеке өчен мөкяфәтән вирелде 1334 сәнә-и һиҗрия, 1916 сәнә май 1.
Дәрес назыйры: имам вә мөгаллим Фәтхеррахман Әфләтунов》

https://www.tg-me.com/revisionhistory/285

Иерархия мировых языков в трактате Алишера Навои "Суждение о двух языках" (محاکمه اللغتین):

《Из всех языков арабский язык является избранным и исключительным благодаря своей образности и изяществу, и никто из наделенных речью не смог бы предъявить к нему каких либо притязаний. Слова его верные и указывают истинный путь, ибо слова Всеведущего Господа, да будет Он велик и славен, и их неподражаемый строй снизошли к нам на этом языке. Благословенные хадисы Пророка, да благословит и да приветствует его Аллах, сказаны тоже на этом языке. Великие угодники и высокодостойные шейхи, да освятит Аллах их усыпальницы, высказанные ими поучения и наставления, а также красивые изречения, которые они облачали в одежды написания, - большей частью осуществляли посредством благословенных выражений, благодатных слов и иносказаний...
Кроме арабского, есть еще три языка, основных и богатых. Эти языки украшают речь говорящих на них сокровищем своих выражений, каждый из них имеет много ответвлений. Происхождение этих основных языков - тюрки, фарси и хинди - восходит к трем сыновьям пророка Ноя, да благословит их Аллах, - Яфету, Симу и Хаму.》

Обсуждаемый вопрос действительно важен с точки зрения сохранения татарского языка. Татарский столетиями сохранялся и развивался благодаря тому, что в условиях господства до 1920-х гг. конфессиональной идентичности рассматривался его носителями не только как родной и бытовой язык, но и как язык Ислама. Ныне на этой площадке в силу объективных и субъективных причин его вытесняет русский язык. Уверенно сохраниться в качестве живого разговорного в нынешних условиях он тоже сможет только при сохранении тесной связи с исламской культурой и исламским просвещением. Вагазов на татарском для этого, конечно, недостаточно. Как минимум хорошо бы наладить возможно более широкое начальное религиозное просвещение на татарском для всех детей мусульман там, где преобладает татароязычное население. Благо есть немало дореволюционных учебников и пособий. А родителям-татарам, болеющим за язык, хорошо бы осознать необходимость религиозного просвещения детей и показывать личный пример.

https://www.tg-me.com/islamiccapital/4235

Мылтык-әндаз - стрелец.

Җөмлә урыс падишаһы Барис Фидыравичның хөкеме ярлыгы белән уңда-сулда карачу газамәт бикләре ултырып, күчә-күчә, урам-урам мылтык-әндазлар җәлаләт вә сәясәт белән кул кушырып торыр.
([Урыс патшасы Борис Федорович Годунов хөкеме белән 1600 елда Ханкирмән (Касыйм) тәхетенә Уразмөхәммәд ханны күтәрү мәрасиме тасвирлана:] "Барлык урыс падишаһы Борис Федоровичның хөкеме ярлыгы белән [Уразмөхәммәд ханнан] уңда-сулда бөек карачы бәкләре утырып, юл-юл, урам-урам мылтыкчылар (стрелецлар) вәкарь һәм тәртип белән кул кушырып торалар").

Кадыйргали бик. [Җамигыт-тәварих]

#ОнытылганМәгънәләр

Бывает так, что имя или элемент имени исторического персонажа под пером какого-нибудь исследователя переиначивается, и в этом виде получает широкое распространение. В казахстанской историографии таким устоявшимся конструктом является искусственная нисба "Жалаири" при имени касимовского хрониста начала 17 в. Кадыр-Али-бека, введенная в оборот одним из исследователей 20 в. Как известно, сам Кадыр-Али-бек называет себя "джалаир Кадыр-Али-бек (~бий)" ("Кадыр-Али-бек (~бий) [из племени] [д]жалаир") или просто "Кадыр-Али-бек (~бий)", но нигде не приводит нисбу "Жалаири".
Вроде бы нет принципиальной ошибки, т.к. Жалаири и означает означало бы "[д]жалаирский, относящийся к племени [д]жалаир". Тем не менее, это неточность, а история - наука точная (как добавлял один наш университетский наставник: "в отличие от математики" :)

На этот момент обращал внимание еще М.А.Усманов в 1972 г.

Очень важное для изучения истории Золотой Орды открытие уважаемого коллеги из Ирана Али Тароми (علی طارمی) и помогшего подтвердить его догадку коллеги Ашки Нура (عشقی نور).
В трактате автора первой половины 15 в. Ахмада б. Худайдада Тарази "Фунун ал-балага" ("Приемы красноречия"), посвященном тимуриду Улугбеку, приведены примеры метафор, аллегорий и прочих изобразительных средств, использовавшихся в персо- и тюркоязычной поэзии. В качестве одного из примеров в трактате приведены четыре бейта из стихотворения "красноречивейшего из современников, Кутб ад-Дина Сараи". Как выяснилось, это фрагмент из поэмы Кутба "Хосров и Ширин", посвященной золотоордынскому хану Тинибеку, сыну хана Узбека. Таким образом, полное имя автора тюркоязычной поэмы "Хосров и Ширин" - Кутб ад-Дин Сараи, а "Кутб" - его тахаллус (псевдоним).
Заслуживает внимания, что в известном ныне единственном дошедшем до нас списке произведения, хранящемся в Национальной библиотеке Франции и датированном 1388 г., отсутствует два из этих четырех бейтов. Т.е. трактат Тарази, возможно, позволяет немного приблизиться к первоначальному тексту поэмы Кутба.
Поздравляем коллег с большой исследовательской удачей и желаем им новых открытий.

https://www.tg-me.com/bakhshies/35
https://www.tg-me.com/bakhshies/36

Бүген - фарсы теле көне.
Милли мәдәниятебез тарихында фарсы теленең әһәмияте турында хәйран язылды һәм язылачак. Ислам диненең күп хакыйкатьләре, мөселман мәдәниятенең күп казанышлары 19 гасыр ахырына кадәр бабаларыбызга фарсы теле аша ирешкән. Халкыбызның күп галимнәре һәм әдипләре фарсы телен белгәннәр, кайберәүләре хәтта гыйльми хезмәтләр һәм әдәби әсәрләр иҗат иткәннәр, тарихи язмалар төзегәннәр. Телебез нәкъ фарсыдан кергән сүзләр һәм гыйбарәләр исәбенә баеп*, Алтын Урда дәвереннән башлап халыкара аралашу телләренең берсе булып киткән, һәм бу вазифасын Рус дәүләтендә дә 19 йөзгә кадәр үтәгән.
Кызганычка каршы, кайбер милләттәшләребез гарәп һәм фарсы телләренең тарихыбыздагы әһәмиятен тануны туган телебезне кимсетү дип кабул итәләр. Бу ялгыш, хәтта зарарлы фикер. Фарсы телендә дә төрки алынмалар аз түгел (гарәп алынмаларының күплеген әйтеп тә тормыйм). Бу алынмалар фарсы теленә зарар китерделәрме? - Юк, киресенчә, аны баеттылар, димәк, көчәйттеләр генә.
Кыскасы, җаегыз чыкса, фарсы телен өйрәнегез - үз телебезне баетыр өчен, потенциалын ачар өчен менә дигән чара ул.

* Гарәп сүзләре дә телебезгә фарсы теле аша кергәннәр.