Перевод воспоминаний одного из воинов Азиатского батальона (Asya Taburu) (док. N 371).

Подробнее про Азиатский батальон здесь (на турецком).

По просьбе братьев, преподающих татарский язык на исламской графике, задали такой вопрос муфтию шейху Нидалю Алю Роши аль-Ханафи, хафизахуЛлаху Тааля:

السلام عليكم و رحمة الله و باركته يا سيدي. قبل زمان الاتحاد السوفيياتي كانت لغتنا بالحروف العربية و هي قريبة من لغة الاتراك. اليوم اكثر الناس يستخدمون اللغة الروسية بدلا من لغتنا و لغتنا بالحروف الروسية. و لكن يوجد أخوة يريدون ان يرجع إلى لغتنا القديمة بسبب قربها الى الاسلام و الثقافة القومية و الاسلامية. هل هذا أمر جيد ام لا؟ جزاكم الله خيرا يا سيدي

Вопрос: до Советского Союза наш язык был на арабской графике, а он близок к языку турок. Сегодня большинство людей используют русский язык вместо нашего языка, и наш язык на русской графике. Но есть братья, которые хотят вернуться к нашему старому языку из-за его близости к Исламу, национальной и исламской культурам. Это хорошее дело или нет?

نعم هو أمر حسن؛ فإن الأقرب خير من غيره إن لم يتحقق منه ضرر ..

Ответ: да, это хорошее дело. И то что более близко [к Исламу] лучше, чем иное, если оно не вредит.

"Кыйсса-и Йосыф галәйһис-сәлам"нән

《Әймешләр: Зөләйханың күрке һәм Йосыф галәйһис-сәламдин кәмрак ирде. Бәс, җәмаллык хатын ирде. Качан газиз-е Мисыр Йосыф галәйһис-сәламне Зөләйхага тапшырды ирсә, Зөләйха Йосыф галәйһис-сәламнең башын юды, сачын тарады, сәвеклеге артты.
Бәйт:
Күз күргәле җәмал ул, сәүмәк аны хәлал ул,
Мондаг җәмал күребән кем сөймәсә вәбал ул.
Зөләйха Йосыфга татлыг ашлар йидерде, арыг тунлар кидерде. Йосыф галәйһис-сәлам Зөләйха йөзегә бакмады, башын кое салып, "атам хәле ни булды" тип кайгыланыр ирде.》
Кыйсасел-әнбия-и Рабгузи. Казан, 1881.

Сүзлекчә
Күрке - матурлыгы
Кәмрак - кимрәк
Ирде - иде
Ирсә - исә
Җәмаллык - матур
Сәвеклеге - мәхәббәте
Күз күргәле - күрер күзгә
Җәмал - матурлык
Мондаг - мондый
Күребән - күреп
Вәбал - гаеп, гөнаһ
Татлыг - тәмле
Йидерде - ашатты
Арыг тунлар - чиста киемнәр
Кое салып - иеп.

Миниатюрада: Зөләйха Йосыф пәйгамбәргә мәхәббәтен аңлата (моннан).

Бывает, что долго и безуспешно бьёшься над расшифровкой нескольких слов, выведенных неискушенным в арабской каллиграфии мастером, оставляешь это занятие, а какое-то время спустя, взглянув свежим взглядом, довольно легко разбираешь эту фразу, и даже удивляешься, почему не смог прочесть ее раньше. С этим украшением как раз такой случай (справедливости ради, здесь буквы довольно читаемые).
На обеих сторонах одинаковая надпись, но скомпонованная по-разному.

На нижней (большой) пластине:
حسن قزی بیبی‌جمالغه
Хәсән кызы Бибиҗамалга
Биби-Джамал, дочери Хасана (имя и отчество владелицы).

На верхней (маленькой) пластине:
ابراهیم
Ибраһим
Ибрагим (имя заказчика (мужа) или мастера-изготовителя).

Отсюда

Никогда не задумывался над этимологией названия деревни моего деда по матери: Чулпыч (ныне в Сабинском районе РТ). А сейчас дошло, что оно ведь происходит от названия профессии "чулпычы" ("изготовитель чулпы"). Скорее всего, оно связано с именем или прозвищем основателя деревни - как и в случае с селами под названием Балтач (Балтаси, Балтачево), которое связано с антропонимом Балтачы "плотник".

Ыштан~эштун - ыштан, чалбар.

Күңләк-ү ыштаныга лаек дәгел,
Һәр ни бәһа берлә муафыйк дәгел.

Күңләк-ү ыштаныга - күлмәк hәм ыштанына
Дәгел - түгел
Бәһа - бәя
Берлә - белән

Сөләйман Бохари. Лөгате чагатаи вә төрки-е госмани.

Дарственная надпись на серебряной бляшке (детали украшения) из фондов Национального музея РТ:

نعمتوالله حلالی سروی جمالغه

Нигъмәтулла хәлале Сәрвиҗамалга.

Сарви-Джамал, супруге Нигматуллы.

UPD: Меня справедливо поправили, что не "Махруй-Джамал" (مهروی‌جمالغه), а "Сарви-Джамал" (سروی‌جمالغه).

1 - نعمتوالله Нигъмәтулла
2 - حلالی хәлале
3 - سروی Сәрви
4 - جمالغه Җамалга

Диакритические точки для экономии места не проставлены. Слова (иногда и части слов) в таких надписях могут быть разбиты на части и расположены в произвольном порядке (тоже в целях экономии места).

Дачалы кешеләрне дача мәүсименә (сезонына) керү белән котлыйм. Бу мөнәсәбәт белән күренекле кадимче галим Мөхәммәдсадыйк Иманколый тарафыннан 1927 елда язылган, дача тормышына багышланган шигырен урнаштырабыз:

Җәй көнендә бик күңелледер икамәт[1] дайчыда,
Сыйххәтең артыр синең сәгать бә-сәгать[2] дайчыда.
Шадлыгыңны арттырыр, хәсрәтләреңне юк итәр,
Ачылыр күңелең, тәнең булыр сәламәт дайчыда.

Бер дә калмас, тәмсез әфкяре[3] бу дөньяның бетәр,
Син табарсың һәр җәһәттән зәвекъ-рәхәт дайчыда.
Кыш көне эшләү белән арыганың бетсен дисәң,
Кодрәтең булса, торуны әйлә гадәт дайчыда.

Булса агымсу буе һәм тау башы, урман якын –
Тәңренең зур нигъмәтедер истикамәт[4] дайчыда.
Хуш һавалыкта нәзыйрсыз[5] Бакчасарай[6]
Булса имкян[7], әйлә анда истирахәт[8] дайчыда.

Андадыр сәер-тамаша, анда яхшы саф һава,
Шадланыр җаның, табар күңелең фәрәгать[9] дайчыда.
Андадыр ошбу хәят-ы дөньявиның[10] ләззәте,
Булса матлүбең[11] сәгадәт[12] – чын сәгадәт дайчыда.

Барча сырхауга дәвадыр андагы яхшы һава,
Башка даруларга булмас һич тә хаҗәт дайчыда.
Ни ганимәт, бу урынның сахибе[13] татар ирер[14] –
Бу җәһәттән безнең өчен бар бәшарәт[15] дайчыда.

Ни бөек нигъмәт ирер[16] сайфиядә[17] җәй үткәрү,
Шөкре нигъмәт ваҗиб ирер, әйлә тәгать дайчыда[18].
Аргы як Идел буе комлык гүзәл бер манзара –
Һәр карауда син күрерсең күп нәфасәт дайчыда.

Бер-бер артлы бик мөзәйян[19] зур парахудлар үтә –
Кыл тамаша, гыйбрәт ал – төрле сәнәгать дайчыда.
Анда ни хуш манзара һәм андадыр иркен хәят[20],
Юк табигать хөсненә[21] һич хәдд-ү гаять[22] дайчыда.

Эч пошулар бер дә калмас, сакланыр зиһнең синең –
Саулык өчендер сәбәбләр биниһаять дайчыда!
Нинди дәүләт үткәрү җәй көннәрен сайфиядә! –
Чөнки бардыр һәр җәһәттән күп нәзакәт дайчыда.

Тәңремез дайчы хәятын әйләде безгә насыйб,
Имде[23] без иттек аңа һәрдәм[24] гыйбадәт дайчыда.
Су коенмак илә дә артыр һәмишә[25] сыйххәтең
Тәндә кер калмас, булыр, бәс, чын нәзафәт[26] дайчыда.

Йитсә хәлең үткәрә күр дайчыда җәй көннәрен
Төзәлер күңелдәге һәрбер җәрәхәт дайчыда
Төрле хуш исле чәчәкләр анда сахра зиннәте
Хөсн-е манзара[27] һәм табигатьтә ләтафәт[28] дайчыда

Дайчының хөснендә бәян мөмкин түгел,
Син белерсең аны, гәр[29] итсәң икамәт дайчыда.
Файдалыдыр һәр җәһәттән дайчыда тотсаң ватан[30],
Тәнгә сыйххәт, җанга куәт, дилгә[31] рәхәт дайчыда.


[1] Икамәт – тору

[2] Сәгать бә-сәгать – сәгатьтән сәгатькә, сәгать саен

[3] Әфкяре – фикерләре

[4] Истикамәт – яшәп тору

[5] Нәзыйрсыз – тиңе булмаган

[6] Бакчасарай – 1920 нче елларда бүгенге Югары Ослан районы җирләрендә Идел буенда аз җирле татар крестьяннары өчен Татарстан хөкүмәте тарафыннан оештырылган авыл.

[7] Имкян – мөмкинлек

[8] Истирахәт – ял итү

[9] Фәрәгать – ял итеп тору

[10] Хәят-ы дөньявиның – дөнья тормышының

[11] Матлүбең – теләгәнең

[12] Сәгадәт – бәхет

[13] Сахибе – хуҗасы

[14] Татар ирер – татардыр

[15] Бәшарәт – шатлык

[16] Нигъмәт ирер – нигъмәттер

[17] Сайфиядә - дачада

[18] Шөкр-е нигъмәт ваҗиб ирер, әйлә тәгать дайчыда – биргән нигъмәт өчен [Аллага] шөкер итү тиеш, дачада аңа гыйбадәт кыл

[19] Мөзәйян – зиннәтләнгән

[20] Хәят – тормыш

[21] Табигать хөсненә – табигать матурлыгына

[22] Хәдд-ү гаять – иге-чиге

[23] Имде – инде

[24] Һәрдәм – һәрвакыт

[25] Һәмишә – һаман

[26] Нәзафәт – чисталык

[27] Хөсн-е манзара - матур манзара

[28] Ләтафәт – гүзәллек

[29] Гәр – әгәр

[30] Тотсаң ватан – торсаң

[31] Дилгә – күңелгә

Кстати, начинается сезон кумыса (башкирские, ногайские, казахские и кыргызские братья и сестры поймут). Еще одно полушутливое стихотворение - на этот раз посвященное воспеванию кумыса - принадлежит перу Халила, сына Нияза из астраханской слободы Аргы Тияк (Зацарево) и написано в конце 19 в. По-татарски его можно назвать "Кымызга мәдхия". Листок с автографом этого стихотворения отложился в личном архиве уроженца Астрахани, ученого и просветителя Абдурахмана Умерова (Габрахман Гомәри).

Дөньяның фәләк чәрхе бар
Кымыздан кымызның фәркы бар.
Нә бәһасе, нә нәрхе бар,
Бәһасе бөләнддер бу кымыз!
Әгәр гизсәң бу җиһаны -
Истанбулы, Гөрҗистаны,
Гарәбестан, Төркестаны -
Тайсыз (?) кымыздыр бу кымыз!
Әгәр барсаң Иран, Туран,
Шәһре Мисыр, янә Кәнган,
Хытай, Хөтән, янә Ауган -
һич йирдә юктыр бу кымыз!
Калмык улыр Хытай халкы,
Маллы халыктыр, чуктыр йылкы,
Бу кымызның улмаз нәрхе -
Ләззәте нәбаттыр бу кымыз!
Балдан шириндер эчмәгә,
Яхшы-яманны чишмәгә,
Бер гайре фикрә төшмәгә -
Чук фикерледер бу кымыз!
Бондан эчкән мәрд-е мәрдан
Үз күңлендә улыр бер хан,
Хәйран калыр бөтен җиһан -
Бәрабәре юктыр бу кымыз!
Бөлбөл сайрар кызыл гөлгә,
Гөлләр хәйрандыр бөлбөлгә.
Сакау адәм килер телгә -
Сүз сүзләтер бу кымыз!
Мулла эчсә - укыр китап,
Бер-береннән сөаль сорап.
Сөаленә бирер җавап -
җаваплы-саваплыдыр бу кымыз!
Байлар эчсә, сәүдә кылыр -
Бере сатыр, бере алыр,
Чук файдалар анда кылыр -
Файдасы чуктыр бу кымыз!

(В мире происходит коловращение небосвода,
А кумыс бывает разных видов.
Нет у него ни цены, ни стоимости,
Он имеет очень большую ценность, этот кумыс.
Если будешь путешествовать по миру -
Поедешь в Стамбул, Грузию,
Аравию, Туркестан -
о تای سز قمزدور بو قمز (это полустишие не понял, кроме "этот кумыс").
Если поедешь в Иран, Туран (здесь: Мавераннахр),
Каир, Ханаан,
Китай, Хотан, Афганистан -
Нигде нет кумыса.
Калмыки - народ из Китая,
Богатый народ - много у них лошадей.
Нет цены кумысу - он сладок, как набат (сахар).
При питье он слаще меда,
Он хорош, чтобы отделять хорошее от дурного
И пересматривать свое мнение -
Очень полезен для размышлений этот кумыс!
Отведавший его муж мужей
Почувствует себя ханом
И удивит весь мир -
Он несравненен, этот кумыс.
Соловей поет для красной розы,
Розы без ума от соловья.
Даже немой заговорит -
Его заставит заговорить кумыс!
Если выпьют [кумыса] муллы -
Они откроют (букв. "будут читать") книги
И начнут обсуждать вопросы [веры].
И на каждый вопрос найдется ответ
- [Ибо] способствует нахождению ответов [и] получению саваба этот кумыс!
Если выпьют [кумыса] баи -
Они начнут друг с другом торговать
И получат большую выгоду -
Очень полезен он, этот кумыс!)

Умиляет явно нарочитая профанация суфийского образа соловья и розы: в стихотворении этот образ использован только для красного словца (что, кажется, не вредит стиху).

Яфрак шәкелендә ясалган Коръән китабы. Һиндстан, Бабурлар дәүләте, Агра шәһәре, 16 гасыр.

Каз канаты - сугыш фәне төшенчәләреннән берсе; сирәк; саф-саф тезелү; көч, куәт.

Сөләйман Бохари. Лөгате чагатаи вә төрки-е госмани.

#ОнытылганМәгънәләр

Иштерәк - дулкын, туфан, ташкын.

Сөләйман Бохари. Лөгате чагатаи вә төрки-е госмани.

#ОнытылганМәгънәләр

Очень хорошо. Вот почему.

1943 елның 7 мартында Истанбулда Гаяз Исхакыйның иҗади эшчәнлегенең 45 елын һәм гомеренең 65 яшен котлауга багышланган чара узган. Мөхтәрәм төрек коллегабыз доктор Хөсәен Барган бу хакта "Вакыт" газетасының 1943 ел 8 март санында чыккан материалны җибәрде: