Ахмед Цаликов о Гражданской войне на Северном Кавказе

"Великая Российская революция создала на Северном Кавказе такой сложный, запутанный клубок взаимоотношений национальных и социальных групп, разбудила столько надежд и чаяний, разожгла столько страстей, что никакие мечи военачальников, в какой бы цвет эти военачальники не были окрашены, не в состоянии разрубить этот новый гордиев узел. Не преувеличивая, можно сказать, что нигде Российская революция не отливалась в такие причудливые формы, как на этой окраине. Будущему историку русской революции в этой области предстоит большая и интересная работа..."
https://telegra.ph/Ahmed-Calikov-o-Grazhdanskoj-vojne-na-Severnom-Kavkaze-01-03

«Девичий» язык

«Девичьим» языком называется особая форма осетинской речи, бытовавшая в женской молодежной среде и выступавшая в качестве средства закодированной формы общения.

Принцип его заключался в том, что в обычное осетинское слово вставлялся по определенным правилам лишенный лексического значения слог -yd- (-ӕd-, -fӕ- или к.-л. иной). При этом количество вставок было равно количеству слогов в слове: gal 'бык'=g-yd-al ; rudzyng 'окно' = r-yd-uz-yd-yng. Слова с начальным гласным принимали дополнительную протетическую вставку: arv 'небо' = ydarv. Вставочный слог следовал за согласным, причем гласный вставочного слога образовывал слог с предыдущим согласным (by-dӕx = bӕx, gy-dal = gal, xy-dӕ-zy- dar = xӕdzar). Если вследствие вставки последующий слог начинался с согласного, то вставка принимала вид ydy (yd-ӕy-ydy-ž-yd-ӕr = ӕvžӕr, yd-yšt '-yd-aly = št 'alý).

М.Джанашвили выявлены общие принципы образования осетинского «девичьего» языка с аналогичной формой в ингийлоском диалекте грузинского языка, носящей название «вороний язык».

Камболов Т.Т. "Очерк истории осетинского языка"

Махарбек Туганов у своей картины "Пир нартов"

Л.Толстойы роман "Хаджи - Мурат" - ӕй скъуыддзаг.
Ирон æвзагмæ йæ раивта – Зæнджиаты Бæбу


Æфсæдтæ кæдæм бабырстой æмæ цы хъæу фехæлдтой, уый уыд, Хаджи-Мурат йæхи уырысы къухмæ цы бон радта, уымæн йæ фыццаг бон æхсæвиуат æмæ фысым кæм бакодта, уыцы хъæу.

Хаджи-Мураты фысым Садо йæ бинонтимæ хохмæ йæхи айста, уырысы æфсæдтæ куы ’рбаввахс сты, уæд. Фæстæмæ та хъæумæ куы æрыздæхти, уæд йæ хæдзар хæлдæй æрæййæфта: цар ныккалд, дуар æмæ тыргъы цæджындзтæ басыгъдысты, хæдзар мидæгæй чъизидзинадæй фесæфтой. Садойы фырты, Хаджи-Муратмæ хъæлдзæгæй чи каст, уыцы рæсугъд цæхæрцæст лæппуйы мæзджыты цурмæ мардæй æрхастой бæхыл нымæтæй æмбæрзтæй. Фæсте, чъылдымырдыгæй йæ арцæй барæхуыстæуыд, æмæ арц буары иннæрдыгæй ахызт. Лæппуйы мад, Хаджи-Муратæн æгъдау чи лæвæрдта, лæггад ын чи кодта, уыцы хæрзæгъдау, æфсæрмджын сылгоймаг гомриуæй, зæронд зæбул дзидзитимæ æмæ хæлд дзыккуйæ йæ фырты уæлхъус лæууыд æмæ, йæ рустæ тонгæйæ, Хуыцаумæ дзыназгæйæ, йæ риу хоста, хъарджытæ кодта. Садо къахæн æмæ бел айста æмæ йæ хæстæджытимæ ингæн къахынмæ ацыд йæ фыртæн. Зæронд лæг, лæппуйы фыдыфыд, хæлд хæдзары сисы æнцой бадт æмæ йæ размæ бæхмæ æнкъардæй æдзынæг каст. Уый мыддар уыд æмæ нырма ныртæккæ æрбаздæхт фæстæмæ. Чыргъæдты цур цы дыууæ цъынайы уыд, уыдонæн сæ кой дæр нал уыд — зынг сыл бандзæрстой. Ныппырх кодтой æмæ басыгътой мыдычыргъæдтæ дæр æд бындзытæ иууылдæр. Устыты кæуын æмæ æрдиаг дардмæ хъуыст. Æнахъом сабитæ хæкъуырццæй куыдтой сæ мадæлтимæ. Стонг фосы богъ-богъ цыд алырдыгæй, — бахæринаг сын нал уыд. Хъомыл сывæллæттæ нæ хъазыдысты, фæлæ тарст цæстæнгасæй кастысты хистæртæм.

Суадон барæй чъизидзинадæй фесæфтой, æмæ дзы дон сисынмæ нал бæззыд. Уымæй фылдæр — мæзджыт, æмæ йæ молло йæ сохтæимæ сыгъдæг кодта. Адæм чысылæй-стырæй уырысмæ цы зæрдæ дардтой, уымæн зæгъæн дæр нæ уыд. Сæ цæстысындз сæ федтой æмæ сæм туджджынæй фыддæр зæрдæ дардтой. Адæмыл сæ нæ нымадтой, куыйты йеддæмæ сæм æндæр ницæмæй дзырдтой, æлгъаг сæ кодтой. Сæ налат, сæ хъæбæр дурзæрдæйы тыххæй сæм ахæм цæстæй кастысты, æмæ йæхиуыл ничи фæхæцыдаид, йæ цæст ничи фæныкъуылдтаид — ныццагътаиккой сæ, мæнæ адæм уырыты, маргджын хæлуарджыты, бирæгъты æмæ кæлмыты куыд цæгъдынц, афтæ. Адæмы дыууæ барæй бар уыд — кæнæ сæ баззайын хъуыд сæ цæрæн бæсты æмæ тыхтæй-амæлттæй, стыр зынтæй сæ фæстæмæ саразын хъуыд, ацал-ауал азы туг кæуыл фæкалдтой, стыр фыдæбæттæй кæй фæцарæзтой æмæ уырыс æмбойны, æнæчетарæй, æнцон, æдылыйы фæндагыл кæй ныппырх кодтой, уыцы фæллæйттæ, уый дæр тасы бын, катайтæ кæнгæ, сомбон та сын сæ куы фехалой, уымæй тæрсгæйæ. На уый нæй: сæ дины ныхмæ сæ ныллæууын хъуыд, сæ мастыл сæ ныххæцын хъуыд æмæ æнæбары, æвæндонæй, æлгъагыл кæй нымадтой, уæнгæл сын чи уыд, се сæфт кæмæй уыдтой, уыцы уырысы къухмæ сæ раттын хъуыд сæхи.

Зæронд лæгтæ бакуывтой æмæ се ’ппæт дæр æмхуызонæй, æмдзыхæй бауынаффæ кодтой Шамилмæ минæвæрттæ арвитын, цæмæй сын баххуыс кæна, уый тыххæй, æмæ сæ хæлддзæгтæй фæстæмæ хæдзæрттæ аразыныл ныллæууыдысты.