درنگی در استبداد دینی!

✍به تازگی با تنی چند از دوستان اهل علم بحثی بر سر استبداد دینی در گرفت. عزیزی اهل نظر مدعی بود نظام هایی که استبداد دینی خوانده می شوند، در حقیقت نوعی استبداد لاییک هستند، زیرا نه تنها رفتار و عمل کرد آن ها بر اساس آموزه ها و ارزش های دینی قابل توجیه نیست، بلکه با آن ها تضاد دارد. برخی از این فراتر رفته و ادعا می کنند، حکومت های موسوم به دینی نیز در واقع نوعی حکومت سکولار هستند. زیرا در پوشش دین و ژست دفاع از آن، در اصل حفظ و افزایش قدرت خویش را چه بسا با وحشیانه ترین شیوه ها دنبال می کنند. از این دیدگاه حکومت را تنها در صورتی می توان دینی خواند که با ارزش های والای دینی مانند عدالت همسو باشد.
🔹بی تردید این ادعا با نیتِ درستِ پیراستن دامان دین از اتهام آلودگی به استبداد و تبرئه آن از مظالم و مفاسد فراوان موجود در حکومت های دینی طرح می شود؛ اتهامی که اصل دین را نزد بسیاری زیر سوال برده و به دین گریزی جوانان و نسل جدید دامن زده است.‌ برخی برای رفع این خطر می کوشند انتساب این نوع حکومت را به دین زیر سوال ببرند. اما این ادعا از چند جهت جای انتقاد دارد و این کوشش قرین توفیق نیست.
🔹نخست این که با چنین استدلالی اساسا استبداد دینی وجود نخواهد داشت و تفکیک استبداد دینی از غیر دینی ناموجه خواهد بود. در حالی که در بررسی استبداد و تقسیم بندی انواع آن، این تفکیک موجه و جا افتاده ای است و اندیشمندان بسیاری در جهان غرب و جهان اسلام از آن سخن گفته و استبداد دینی را بدترین نوع آن دانسته اند. برای نمونه می توان منتسکیو، کواکبی و نایینی را مثال زد. از نظر کواکبی شدیدترین مرتبه استبداد که از شر آن باید به خدا پناه برد، آن است که اقتدار مذهبی و تاج و تخت پادشاهی و فرماندهی نظامی به دست فردی باشد که در برابر هیچ فرد و نهادی پاسخ گو نیست.
🔹دوم این که تفکیک استبداد و یا حکومت به دینی و غیر دینی بر اساس انطباق عمل کرد نظام استبدادی و یا حکومت با اصول و ارزش های دینی یا عدم آن استوار نیست. این تفکیک بر پایه شکل ظاهری نظام های استبدادی و جایگاه نهاد دین و اقتدار دینی در آن ها صورت گرفته است. استبداد از نگاهی عام نظامی است که در آن قدرت سیاسی بدون محدودیت اعمال می شود و هیچ نوع تناسبی بین میزان قدرت و پاسخ گویی وجود ندارد. به قول کواکبی قدرت در آن به شکل دلبخواهانه و بدون ترس از پاسخ گویی و مواخذه اعمال می شود. اگر چنین نظامی صورتی دینی به خود گیرد، استبداد دینی پدید می آید.
🔹از این دیدگاه سه فرض برای استبداد دینی می توان تصور کرد: نخست این که نظام استبدادی برای توجیه رفتار و پیش برد برنامه خود از دین استفاده ابزاری کند، دوم این که چارچوب و ساختار نظام استبدادی بر اساس دین توجیه شود و مشروعیت یابد و در نهایت این که اقتدار دینی و سیاسی ادغام شود و رهبری مذهبی در راس نظام استبدادی قرار گیرد. این سه فرض قابل جمع هستند، و در صورت جمع آنها با بدترین نوع استبداد دینی روبرو خواهیم بود.
🔹در نهایت این ادعا بر این پیش فرض نهفته استوار است که هیچ امر ناپسند و شری در دین وجود ندارد و دین در واقع عبارتست از هر آنچه خوب و پسندیده است. نو اندیشان دینی آگاهانه و یا نا آگاهانه با این پیش فرض می کوشند انتقادهای نسل جدید به دین را پاسخ گویند. حال آن که دین تاریخی که در اندیشه و عمل مسلمانان بازتاب یافته است، تنها خوبی ها را در بر نمی گیرد. در طول تاریخ بسیاری از بی عدالتی ها، تبعیض ها، شرارت و خشونت ها در چارچوب همین دین توجیه شده و تداوم یافته است. از این رو حکومت دینی تنها منحصر در حکومت منطبق با ارزش های دینی نیست و استبداد به آسانی می تواند به آسانی چهره دینی یابد. کسانی که از استبداد دینی سخن گفته و آسیب ها و خطرهای حکومت به نام دین را گوشزد کرده اند به این واقعیت توجه داشته اند.
🔹بنابر این برای دفاع از دین به جای انکار واقعیت استبداد دینی، شایسته است بپذیریم دین چهره های گوناگونی به خود می گیرد و می توان از آن برای تحقق و توجیه اموری که به لحاظ اخلاقی ناپسند و نادرست هستند، نیز بهره برد و آن را در این راستا تفسیر کرد. به گفته مولانا "زین رسن قومی درون چه شدند". از دیدگاه معرفتی و دین شناسانه، این مشکل را با شناسایی معیاری فرادینی می توان حل کرد. باور به حجیت عقل عملی و شناسایی استقلال اخلاق از دین و شریعت جدی ترین پیشنهادی است که در این راستا به نظر می رسد. با این معیار می توان به شکستن اصنام و بتواره هایی امیدوار بود که در پوشش دین از مدنیت و زندگی بر اساس استاندارد های انسانی جلوگیری می کند. سخن را با این بیت زیبای سعدی به پایان بریم:

هر ساعت از نو قبله ای با بت پرستی می رسد
توحید بر ما عرضه کن تا بشکنیم اصنام را

علی میرموسوی ۶ دی ۱۴۰۱
@alimirmoosavi

بگذر ز عهد خویش!

دوست عزیزم جناب دکتر احمد زید آبادی، که همواره به دوستی با او افتخار و به وی ارادت می ورزیده ام، چندی پیش به اصطلاح با سیاست خداحافظی و ادعا کرد «از این به بعد، بر نوشتن کتاب‌هایم متمرکز می‌شوم و در این کانال نیز فقط در بارۀ تاریخ و امور انتزاعی می‌نویسم و کلامی از آنچه در این کشور می‌گذرد و خواهد گذشت، نخواهم نوشت. این تصمیم برگشت‌ناپذیر است.»

از همان زمان برایم روشن بود که این عهدی است نه چندان محکم و به مرور زمان برگشت پذیر، زیرا سیاست دامنه ای بس گسترده دارد و به تعبیر آرنت کل حوزه عمومی را در بر می گیرد. چنین سخنی جز از کسانی که به گفته ارسطو از اجتماع بریده و همچون دیوژن کلبی مسلک شده اند، شایسته نیست، چه رسد به کسی که دانش سیاست را تا عالی ترین سطح آموخته و  حرفه اجتماعی خود را نیز در این حوزه تعریف کرده است. وانگهی این تصمیم بی توجهی به مخاطبانی بود که با علاقه و جدیت کارهای وی را دنبال می کردند و از آن بهره می بردند، از این رو با ناخرسندی و مخالفت آنان روبرو شد و از وی خواستند که همچون گذشته به نگارش در این حوزه با اهمیت ادامه دهد.

خوشبختانه چنین شد و او به اقتضای تعهد و اخلاق حرفه ای خود همچنان درباره «آنچه در این کشور می گذرد و خواهد گذشت»، قلم زد. اما هر بار در انتهای نوشته خود یاد آوری می کند که این نقض عهد نیست. غافل از این که سیاسی و یا مرتبط بودن نوشته با اوضاع کشور به دیدگاه شخص وابسته نیست و عقل عمومی بهترین داور در این باره است. گذر از عهد نیز اگر موضوع آن چیزی باشد که از لحاظ اخلاقی و یا دینی ناپسند نباشد و به کسی زیان نرساند، نامعقول و قبیح نیست، بلکه اگر این گذشتن مایه بهره مندی عموم جامعه و خرسندی اهل نظر شود، نیک و مستحسن نیز هست. به عنوان دوستی قدیمی که در این حوزه نیز دستی دارد، از وی می خواهم که نگران گذر از عهد خود در این باره نباشد و در پی توجیه عهد شکنی خود برنیاید و این سروده حافظ را به یاد آورد:

خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد
بگذر ز عهد سست و سخن های سخت خویش

علی میرموسوی ۹ دی ۱۴۰۱
@alimirmoosavi

استحاله ایدئولوژیک فقه!

✍فقه به تعبیر فارابی صناعتی است که با توجه به نیازها و مسائل زمانه و روش و ساز وکارهای خاص، در میانه نص و واقعیت تردد و احکام عملی زندگی مسلمانان را استنباط و بیان می کند. از این نظر فقه نزد مسلمانان جایگاهی همچون حکمت عملی نزد یونانیان داشته و به گفته جابری در میان دانش های عملی تمدن اسلامی صدر نشین بوده است.

🔹بی تردید این صناعت با روابط و مناسبات قدرت جاری در زمینه همبستگی داشته و از بسترهای برسازنده آن تاثیر می پذیرفته است. از این روی فقه در طول تاریخ همواره کارکردی ایدئولوژیک در مشروعیت بخشی و استمرار این مناسبات داشته است. با وجود این دست کم در جوامع شیعه، کوشش می شد فاصله و استقلال نسبی آن از قدرت سیاسی و حکومت های مستقر حفظ و به ابزاری آشکار در خدمت صاحبان قدرت بدل نشود.

🔹اسلام سیاسی این وضعیت را دگرگون کرد و فقه را به مثابه یکی از ابزارهای خود به خدمت گرفت. این کار با طرح ولایت فقیه به عنوان نظریه ای برای حکومت در عصر غیبت آغاز شد. با وجود این که ایده ولایت فقیه پیشینه نسبتا طولانی در فقه شیعه داشت، ولی هرگز تفسیری حکومتی از آن ارائه نشده بود و دامنه اقتدار آن در حوزه عمومی از مواردی مانند قضاوت و اجرای حدود فراتر نمی رفت. آیت الله بروجرودی به روشنی رهبری سیاسی و اداره حکومت را از حوزه اقتدار فقیه خارج و ادله را از اثبات این که حتی فقیه بتواند به نیابت از امام عصر نماز جمعه اقامه کند، ناتوان می دانست.

🔹آیت الله خمینی نخستین فقیهی بود که ولایت فقیه را به معنای حکومت فقیه تفسیرکرد و از امکان تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت سخن گفت. او که زمانی با رهیافت سلبی به حکومت در این عصر می نگریست و به گفته آیت الله منتظری معتقد بود حتی اگر غیبت هزاران سال به طول انجامد وظیفه ای برای تشکیل حکومت نداریم، در واکنش به الزامات اسلام سیاسی تغییر موضع داد.

🔹این چرخش هنگامی رخ داد که جریان های چپ و مارکسیستی با طرح و بسط ایده انقلاب، نوعی جمهوری سوسیالیستی و یا کمونیستی را وعده می دادند. اسلام گرایان در غیریت سازی با آنان ناچار از ارائه الگویی برای حکومت اسلامی شدند و در این راستا تفسیری حکومتی از ولایت فقیه در دستور کار قرار گرفت. هر چند این تفسیر چندان پیشینه ای در سنت فقهی شیعه نداشت و با استدلالی نیرومند نیز پشتیبانی نمی شد، اما گفتمان اسلام سیاسی این ضعف را جبران و آن را چیره ساخت.

🔹نظام سازی و طراحی نظام اقتصادی، سیاسی و مانند آن بر پایه فقه، گام بعدی در این راستا بود. محمد باقر صدر با نگارش کتاب «اقتصادنا» در این راه پیش قدم شد و با رویکردی اجتماعی به فقه کوشید مکتبی اقتصادی برای اسلام تدارک بیند. با پیروزی انقلاب و قوت گرفتن ایده اسلامی سازی، فقه النظام وارد فاز تازه ای شد و اصطلاح های جدیدی مانند فقه سیاسی، فقه الدوله و فقه حکومتی در ادبیات فقهی رواج یافت.

🔹گویند زمانی آیت الله مشکینی با حالتی گلایه آمیز از آیت الله شبیری زنجانی می پرسد: چرا شما در امور سیاسی مداخله نمی کنید؟ ایشان به سادگی پاسخ می دهد:« من به سیاست جهل بسیط دارم». این پاسخ  اشاره ای مضمر به جهل مرکبی دارد که در نتیجه ایدئولوژیک شدن دین و فقاهت و توهم پاسخ گویی فقه به همه پرسش ها پدید آمده و بسیاری را گرفتار کرده بود. این توهم باری گران و سنگین بر فقه تحمیل کرد و «استحاله ایدئولوژیک» آن را در پی داشت.

🔹این پدیده فقه را از سنت و روش شناسی مصطلح خود جدا و به ابزاری برای توجیه مقاصد و اهداف سیاسی تبدیل کرد. کژتابی مفاهیم و احکام فقهی و روکش کاری کنش های ایدئولوژیک با ظاهری فقهی پیامد مستقیم این وضعیت بود. برای نمونه اجبار بر حجاب که مقتضای ایدئولوژی بود و در سنت فقهی شیعه استدلالی در پشتیبانی از آن وجود نداشت، واجب معرفی شد. احکامی مانند محاربه و بغی نیز در راستای توجیه برخورد با مخالفان دست کاری شد.

🔹تورم فقه و پرداختن آن به فرض های دور از واقع، خرده ای بود که برخی نواندیشان دینی مانند مطهری به آن می گرفتند و از ضرورت اصلاح آن سخن می گفتند. ایدئولوژیک شدن فقه با افزایش دامنه انتظارات از فقه نوعی دیگر از تورم را برای آن به ارمغان آورده است که در مقایسه با نوع اول خطرناک تر به نظر می رسد. با این توقع، ابواب تازه ای بر آن افزوده شده که برای اهل فقاهت شگفت انگیز و چه بسا خنده آور می نماید. این پروژه در جهتی معکوس با توسعه دانش های انسانی و اجتماعی جدید و بیشتر با این هدف طراحی شده است که اقتضاءات ایدئولوژیک را رنگ و لعاب فقهی دهد.

🔹با استحاله ایدئولوژیک، نه تنها فقه از خود بیگانه، بلکه سرنوشت و اعتبار آن با شکلی خاص از حکومت گره خورده و آینده آن را مبهم ساخته است. برای کسانی که دغدغه اعتبار و آینده فقه را دارند، نجات آن از این دام مهم ترین تکلیف به نظر می رسد.

علی میرموسوی ۱۵ دی ۱۴۰۱
@alimirmoosavi

ذبح حقیقت در پای سیاست!

✍️سیاست تنش و ستیزی مدام و انکار ناپذیر با حقیقت و اخلاق دارد و پیوندی آشکار با دروغ و فریب. هانا آرنت در مقاله "سیاست و حقیقت" به درستی می نویسد: «هیچ کس هرگز تردید نداشته که حقیقت و سیاست با هم ناسازگاراند و هیچ کس راست گویی را جزء کار آیی های سیاسی نمی شمارد. دروغ همواره وسیله ای ضروری و توجیه پذیر نه تنها برای حرفه مردم فریبان و سیاست پیشگان، بلکه برای فعالیت مردان سیاسی تلقی می شده است.» از نظر او «از آغاز تاریخ ثبت شده، پنهان کاری و فریب یعنی دروغ عامدانه و دروغ صریح همچون ابزاری مشروع برای رسیدن به اهداف سیاسی با ما بوده است. حقیقت گویی هیچ گاه در زمره هنرهای سیاسی به شمار نیامده، و در بده و بستان های سیاسی، دروغ همواره وسیله ای قابل توجیه شمرده شده است.»
🔹حقیقت در معنای متعارف آن به دو نوع عقلی یا فلسفی و عینی یا واقعی تقسیم می شود. نوع نخست بر عقل و استدلال تکیه و در برابر خطا، توهم و عقیده قرار دارد. اما نوع دوم بیان گر رویدادها و واقعیت های روزمره زندگی ما و بر شواهد و گزارش استوار و نقطه مقابل آن دروغ آگاهانه است. تنش سیاست با حقایق عقلی بسیار قدیمی تر است و ریشه در تعارض عقیده و حقیقت دارد. عقیده بر خلاف حقیقت اعتبار خود را نه از استدلال محکم، بلکه از شمار افرادی می گیرد که آن را پذیرفته اند. سیاست نیز بر عقیده استوار است و به گفته مدیسون همه حکومت ها بر عقاید بنا می شوند.
🔹 جدال سیاست با حقایق عقلی در جهان مدرن رو به ضعف نهاده است، ولی جدالی بس سهمگین تر میان سیاست و حقایق عینی یا امر واقع جریان دارد. حقیقت عینی از راه گواهی شاهدان و یا گزارش ها اثبات می شود، از این رو تقابلی آشکار با عقیده ندارد، اما می تواند با منافع صاحبان قدرت ناسازگار باشد و آنان را با خطر روبرو کند. از این رو می کوشند با دستکاری و قلب واقعیت خود را از این خطر برهانند. آنان دستگاه های تبلیغات و روابط عمومی، پژوهشگاه ها و حتی اندیشکده ها را به خدمت می گیرند تا روایتی از حقیقت را نزد افکار عمومی حقایق را به نمایش بگذارند، که بقای شان را تضمین کند. افزون بر این دروغ گویی کنشی معطوف به تغییر واقعیت است، از این روی با سیاست که فعالیتی معطوف به تغییر است، همسویی دارد.
🔹 از نظر آرنت این جدال در جهان کنونی بسیار سخت تر از گذشته شده، زیرا دروغ سنتی جای خود را به دروغ سازمان یافته داده است. این شکل جدید از دروغ که در نظام های ایدئولوژیک و توتالیتر بیشتر رواج دارد، از دو نظر با نوع قدیم آن تفاوت دارد. نخست این که دروغ سنتی بیشتر برای حفظ و پنهان کردن اسرار و نیت ها پرداخته می شد، ولی دروغ سازمان یافته نه درباره اسرار بلکه درباره حقایق مسلم و آشکار همانند «نقش تروتسکی در انقلاب روسیه» است و با نوعی خشونت «می خواهد آنچه را انکار می کند نابود سازد». دوم این که دروغ سنتی با هدف فریب گروهی خاص به ویژه دشمن طراحی می شد و دروغ پردازان را فریب نمی داد. اما دروغ سازمان یافته نه تنها برای فریب همه مردم طراحی می شود، بلکه خود فریبی را نیز دربردارد و دروغ پردازان را هم فریب می دهد.
🔹این وضعیت نومید کننده ما را با این پرسش ها روبرو می کند: آیا راهی برای حل این چالش و کاهش تقابل میان سیاست و حقیقت هست؟ چگونه و با چه نهادی می توان از ذبح حقیقت و اخلاق در پای سیاست جلوگیری کرد؟
🔹نخستین روزنه امید این که قدرت هرگز نمی تواند جایگزینی باثبات و مطمئن برای حقیقت پدید آورد. دوم این که نجات حقیقت به وجود جایگاهی بیرون از عرصه سیاسی بستگی دارد؛ جایگاهی که پناهگاه حقیقت باشد و پاسدارانی متعهد که صمیمانه تنها دل به حقیقت بسپارند و استقلال آن را پاس دارند. این همان عرصه ای است که دانشگاه، نهادهای علمی و رسانه های آزاد در آن زیست و فعالیت می کنند و مادام که استقلال آن حفظ شود می توان در راه سیاستی معطوف به حقیقت و اخلاق گام برداشت. بی تردید نهاد قضایی مستقل نیز برای حفظ و استمرار این عرصه و پاسداشت حقیقت ضرورت دارد.
🔹نظام های تمامیت گرا و ایدئولوژیک در نخستین گام با شعار «انقلاب فرهنگی» خیال خود را آسوده و دانشگاه را از پناهگاه حقیقت به سنگر ایدئولوژی تبدیل می کنند. آن ها نهاد قضاوت را نیز از استقلال می اندازند و آزادی را از رسانه ها سلب می کنند، تا حقایق را آسان تر قلب و تحریف کنند. رهبران این نظام ها از این نکته غافلند که حقیقت هر چند همواره در مصاف با قدرت شکست می خورد، اما نیروی خاص خود را دارد و آنان « هراندازه هم چاره اندیشی کنند، قادر نخواهند بود جایگزین بادوامی برای حقیقت کشف یا ابداع کنند.» این چاره اندیشی ها اثری کوتاه مدت دارند، ولی به بهای از دست رفتن مشروعیت، سرمایه اجتماعی و در نهایت فروپاشی تمام می شوند.

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید
شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد

علی میرموسوی ۲۵ دی ۱۴۰۱
@alimirmoosavi

پارسایی سیاسی را از این زن بیاموزیم!

طبق اخبار خانم جاسیندا آردرن نخست وزیر ۴۲ ساله نیوزیلند پس از ۵.۵ سال خدمت، با تشکر از مردم اعلام کرد به زودی از این منصب کناره گیری می کند و دلیل آن را چنین بیان کرد: «با در اختیار گرفتن این منصب عالی، مسئولیت‌هایی نیز متوجه فرد می‌شود، از جمله این مسئولیت که مطمئن باشید شخص مناسبی برای رهبری هستید و همچنین متوجه باشید که چه زمانی دیگر شخص مناسبی نیستید.» او در ادامه گفت: «شما نمی‌توانید و نباید این مسئولیت را بر عهده بگیرید مگر اینکه از ظرفیت کاملی برخوردار باشید و کمی هم توان ذخیره برای چالش‌های برنامه‌ریزی نشده و غیرمنتظره که به ناچار پیش می‌آیند، کنار گذاشته باشید.» در نهایت با فروتنی تمام اظهار داشت «می‌دانم که این منصب چه چیزهایی می‌طلبد و می‌دانم که دیگر آنقدر توان ندارم که بتوانم عدالت را برقرار کنم. مساله به همین سادگی است.»

این سخن سطحی والا از پارسایی و تعهد سیاسی و باور به شایسته سالاری را نشان می دهد که با وجود اهمیت آن، در کمتر سیاستمداری می توان یافت. شنیده ایم که پیامبر (ص) می فرمود «اگر کسی عهده دار رهبری جماعتی شود در حالی که در بین مردم فردی داناتر از وی باشد، وضع و حال آن جامعه مدام رو به پس رفت می گذارد تا از این کار بازگردند»، اما در عمل تا کنون از مدعیان پیروی از او پایبندی به این سخن را ندیده ایم. بر عکس فردی را دیده ایم که در پیری و فرتوتی با بیش از ۹۵ سال سن، همچنان خود را شایسته تصدی منصبی با انبوهی از مسئولیت می داند و بر این منصب گمارده می شود.

ویتوریو هوسله در کتاب «اخلاق و سیاست» در بیان شرایط اخلاقی کسب قدرت، موضوعیت نداشتن و هدف نبودن قدرت را یکی از آن ها می داند و استدلال می کند کسی می تواند قدرت را به دست گیرد که شیفته خدمت باشد و به مصالح عمومی بیاندیشد. بنابر این افرادی که جنون قدرت دارند و نمی توانند از وسوسه قدرت رهایی یابند، شایستگی کسب قدرت ندارند. اما شیفتگان خدمت را از از کجا می توان شناخت؟ هوسله در پاسخ این پرسش هفت نشانه را بیان می کند:
نخست؛کف نفس و خویشتن داری؛ یعنی هر کاری از دست او بر می آید و توانایی انجام آن را دارد، دوست نداشته باشد انجام دهد.
دوم؛ تنها در پی فرمان دادن به دیگران نباشد، بلکه اطاعت کردن از دیگران را هم آموخته باشد.
سوم؛ اطاعتی که از دیگران می خواهد به لحاظ اخلاقی و عقلانی به سود آن ها باشد.
چهارم؛ در صورت تحقق اهداف و یا ناکامی از دستیابی به آن ها قدرت را واگذار کند یا استعفاء دهد، نه این که مجبور به استعفا شود.
پنجم؛ پاس حقیقت را داشته باشد.
ششم؛ وجدان اخلاقی خود را پایمال نکند و در نهایت مصالح کل کشور را در نظر بگیرد، نه مصالح باند و جناح خود.

خانم آردرن با این اقدام خود به خوبی پایبندی به شرایط اخلاقی کسب قدرت را نشان داد. کاش آنان که ادعا دارند شیفته خدمت اند نه تشنه قدرت، نیز پارسایی سیاسی را از این زن سیاستمدار با شرافت می آموختند و صداقت خود را در عمل نشان می دادند.

علی میرموسوی ۳۰ دی ماه ۱۴۰۱
@alimirmoosai

🔸نقد و بررسی؛ گفتمان بازرگان: بحران ها و راهبردها

🔹متن سخنرانی سید علی میرموسوی در بیست و هشتمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان


🔹مراسم بزرگداشت سالگرد مهندس مهدی بازرگان که قرار بود ۳۰ دی برگزار شود، به دستور مقامات امنیتی لغو شد.

@bonyadbazargan

📌گفتمان بازرگان را می توان نوعی «تجدد خواهی مذهبی» دانست که بر نواندیشی دینی استوار بود و قرآن گرایی، آشتی علم و دین، دین پیرایی و اصلاح طلبی ارکان مهم آن را شکل می داد. ارمغان او از سفر به فرنگ توجه به «ریشه های الهیاتی تجدد» و باور به این اصل بود که مذهب می تواند به جای پس رفت، عامل پیشرفت نیز باشد. از این روی پس از بازگشت به ایران در تداوم راهی که نواندیشان دینی در قرن سیزدهم گشوده بودند و در جنبش مشروطه خواهی گسترش یافته بود، ولی پرسش این است که آیا این گفتمان در وضعیت کنونی نیز می تواند اثر بخش و آموزنده باشد و راهی برای برون رفت از بحران های کنونی ارائه کند؟

📌اسلام سیاسی بر اصل رابطه دین و سیاست استواراست، ولی طیفی گوناگون از نگاه های حداکثری تا حداقلی به این رابطه را در برمی گیرد. بازرگان با وجود پذیرش این اصل از همان آغاز به مرز میان دین و سیاست توجه داشت و هرگز نگاهی حداکثری به رابطه آن ها نداشت. او با نگاهی اخلاق مدار و معنوی به دین می نگریست و در راستای اخلاقی و معنوی شدن سیاست از اشراف و نظارت دین بر آن دفاع و با هر گونه بهره برداری ابزاری از دین مخالفت می کرد.

📌 بازرگان پیر در واکنش بهره برداری ابزاری از دین در راستای مقاصد سیاسی و نیز نگرش حداکثری به دین و گسترش قلمرو انتظارات آن، کوشید تا مرزهای دین و سیاست را برجسته و بر ایده جدایی دین و دولت تاکید کند. این بحث با آنچه در ایام جوانی در مقاله «مرز دین و سیاست» بیان کرده بود، همسویی داشت، از این رو بازگشت از نظر پیشین وی محسوب نمی شود. او از نخستین کسانی بود که به مخالفت با اسلام گرایی آمرانه برخاست و به نقد ولایت مطلقه فقیه پرداخت. او در سخنرانی معروف خود با عنوان « آخرت، خدا، هدف بعثت انبیاء» به شکلی آشکار و صریح در برابر نگرش حداکثری به اسلام موضع گرفت و با رویکرد درون دینی از نگرش حداقلی به دین دفاع کرد.

📌تفکیک و جدایی نهاد دین و دولت نیز سومین وجه گفتمان بازرگان است که در وضعیت کنونی می تواند پاسخ گوی انتظارات این نسل باشد. او با وجود باور به حضور دین در حوزه عمومی، از آغاز با حضور آمرانه آن مخالف بود. بخشی قابل توجه از مشکلات نسل جدید برخاسته از همین حضور آمرانه و اقتدار آمیز دین در حوزه عمومی است. خیزش اخیر نیز از واکنش به حجاب اجباری آغاز شد که ریشه در این رویکرد و یگانگی نهاد دین و دولت داشت. بازرگان با تاکید بر پیامدهای زیان بار این یگانگی برای دین و اخلاق و منافع عمومی از ضرورت تفکیک این دو نهاد سخن می گفت.

📌در نهایت اصلاح طلبی در معنای درست آن از دیگر مولفه های گفتمان بازرگان است که در سناریوهای مربوط به آینده می تواند مورد توجه قرار گیرد. به تعبیر آندرو هیوود اصلاح طلبی رویکردی به تغییر اجتماعی و دگرگونی سیاسی است که در برابر محافظه کاری و انقلابی گری قراردارد. این رویکرد به اصلاح پذیری نظام سیاسی وابسته نیست و مستقل از آن طرح می شود. اصلاح طلبی از یک سو بر مقاومت در برابر وضع موجود و کوشش برای دگرگونی آن تاکید می کند، و از سوی دیگر هر شیوه و ابزاری برای این تغییر را مشروع نمی داند. دشواری اصلاحات در همین امر ریشه دارد.

🔷 کانال بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان:

@bonyadbazargan
📎 متن کامل سخنرانی:
https://telegra.ph/BONYADBAZARGAN-01-28

 
ایران‌دوستی سرفرازانه در عصر عسرت ایران

محمدمهدی مجاهدی

(منتشرشده به تاریخ ۱۱ اسفندماه ۱۴۰۱ در روزنامه‌ی شرق)

سیدجواد طباطبایی (۲۳ آذر ۱۳۲۴ - ۹ اسفند ۱۴۰۱) سرمایه‌ی فکری کم‌نظیر و جای‌گزین‌ناپذیری برای ایران‌دوستی مسؤولانه در عصر عسرت ژرف‌اندیشی سیاسی بود. جای خالی نواندیشی‌های ایران‌دوستانه‌ و سنجش‌گری‌های شجاعانه‌ی فکری او افسوس و دریغ بسیار بر خواهد انگیخت، به‌ویژه در این روزگار، یعنی در هنگام و هنگامه‌ای که ما ایرانیان با گام‌‌هایی لرزان و دل‌هایی نگران و سرهایی در گرو یکپارچگی و آبادی و آزادی ایران، عبوری دشوار از فراز‌ونشیب‌هایی لغزان در بزنگاهی تاریخی را گویی داریم باز تجربه می‌کنیم.
 
او اندیشه‌ورزی سیاسی بود که در مقیاسی تمدنی مسأله‌ی ایران را تعریف و مطالعه می‌کرد. ایران برای او ام‌المسائل بود. هر مسأله‌ای برای او تنها در همان حدی اهمیت داشت که ربط و نسبتی با مسأله‌ی ایران می‌یافت. از ایران که سخن می‌گفت، نظر به پیوند‌های فرهنگی دیرپا و پیوستگی‌های تمدنی هم‌افزا داشت. با این‌ حال از مسأله‌های درهم‌تنیده‌ی ایران امروز و تهدیدهایی که یک‌پارچگی آن را به خطر انداخته است، غافل نبود. به حفظ ایران می‌اندیشید درباره‌ی آن بی هیچ لکنتی، فراوان می‌گفت و می‌نوشت، و در این مسیر، فهم میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی را می‌ستود و، به تداعی معانی، به یاد سخن ماکیاوللی می‌افتاد که دربرابر دشمنان ملت و کشور، هر که باشد، باید از یک‌پارچگی وطن بی قید و شرط دفاع کرد، بی‌چون‌وچرا، «به نام یا به ننگ.»
 
بر همین قیاس، ایران و منافع عامِّ عامِّه‌ی ایرانیان برای او اصل بود. او به معنای ایده‌ئولوژیک کلمه، ناسیونالیست نبود، بلکه ایران را به‌مثابه‌ی ملتی مقدم بر زایش ملیت مدرن و ایرانشهر را به‌مثابه‌ی هویتی سامان‌بخش و تداوم‌بخش، سابق بر ملی‌گرایی مدرن تحلیل می‌کرد. عناصر مُقَوِم ایران و مفاهیم مُعَرِف ایرانشهر نزد او مؤلفه‌های سازنده‌ی اصل پایه و بنیادین اندیشه‌ی سیاسی ایرانی بود. برای او، ایران بنا نیست بر وفق الگویی بیرون از این اصل بنیادین یا غریبه با آن از نو تأسیس شود. ایرانشهری که او در اندیشه‌ی سیاسی می‌شناخت و می‌ساخت، واحدی تمدنی بود استوار بر این اصل که «ایران» همه‌ی مؤلفه‌های برسازنده‌ی ایرانشهر را درون خود دارد. ایرانشهر طباطبایی شبیه هیچ شهری در گذشته‌ی دور دیگران یا حال نزدیک ایشان نبود. ایران او فقط به خود می‌مانست. برخلاف برخی گمانه‌ها، ایران طباطبایی مفهومی استعلایی (transcendental) و فراتاریخی نیست. در صورت‌بندی او، ایران مفهومی است درون‌ماندگار (immanent).
 
بر این اساس بود که طباطبایی هیچ پروا نداشت از این که مفهومی استثنایی از ایران را صورت‌پردازی کند و بر استثنایی بودن ایران و قیاس‌ناپذیری آن پای فشارد. او نه‌تنها سرشت ایران به‌مثابه‌ی یک ملت و ایران به‌مثابه‌ی یک شهر را متمایز از دیگر شهرها و ملت‌ها می‌دید، بلکه روش فهم گذشته‌ی ایران و شیوه‌ی گشایش فروبستگی‌های کنونی را در همین فهم استثنایی از ایران می‌جست. او به‌صراحت می‌گفت ایران یکی از نادر ملت‌ها و نادر شهر‌هایی است که در مقیاسی چندهزار‌ساله این همه اختصاصات شراکت‌ناپذیر و ناهم‌پوشان با دیگر ملت‌ها و شهرها یافته است، از زبان و دین و فلسفه و عرفان و مذهب گرفته تا شهرسازی و موسیقی و شعر و صنعت و هنرهای تجسمی و فنون جنگ و صلح و تجارت و گسترش امپراتوری و مرکزیت جغرافیایی‌‌ـ‌سیاسی در ابعاد جهانی. در نظر او، ایران استثنایی است و، بنابراین، از درون خود می‌شکفد نه بر پایه‌ی پیوندهای بیگانه یا با شبیه‌سازی بیگانگان بر پایه‌ی پروژه‌های بی‌ریشه و قلمه‌ای و خلق‌الساعة. بر همین اساس، هم مدرنیزاسیون و هم اسلام‌گرایی و هم برنامه‌ی روشن‌فکری راست و چپ و رادیکال و اصلاحی، و هم پروژه‌های «آنچه خود داشت …» را در ایران حامل مشکلات اصولی و مبنایی می‌دید و همه را بیش و کم سترون و ناسازگار با هستی استثنایی ایران می‌دانست. او همه‌ی این برنامه‌های فکری و سیاسی را بخشی از تاریخ انحطاط و امتناع اندیشه به شمار می‌آورد.       
 
طباطبایی «انحطاط‌باور» (declinist) بود، یعنی علاوه بر درک انحطاط، باور داشت که انحطاطِ بی‌زنهارِ عمل و اندیشه‌ی سیاسی سرگذشت پایدار و گریزناپذیر ما ایرانیان در سده‌های گذشته بوده است و چنین خواهد ماند مگر ایرانیان بتوانند فهم خود را از خویشتن تغییر دهند. افزون بر این، طباطبایی «زوال‌اندیش» بود، به هر دو معنای «اندیشیدن» (یعنی هراسیدن و فکر کردن)؛ هم زوالِ اندیشه‌ی سیاسی و امتناع آن را در کانون صورت‌بندی خود از «مسأله‌ی ایران» نشانده بود و تا واپسین روزهای زندگی فکری پربارش سنجش‌گرانه درباره‌ی آن می‌اندیشید؛ و هم نگران وضع و حال و روز آینده‌ی ایران بود.
[… این پیوند و پیوند زیر به متن کامل این یادداشت راه می‌برد]
@mmojahedi

با یاد آن یگانه استاد فرزانه که زندگی خویش را وقف تامل و نظر درباره ایران کرد، امروز گردهم می آییم تا از سفری جانکاه اما یگانه سخن گوییم که در فرصتی کوتاه در این راه دشوار داشت و به دستاوردهایی بیندیشیم که از خویش بر جای گذاشت.
@alimirmoosavi

گرانی؛ ظلم و ویرانی، تامل در اندرزی ایرانی!

"بنیاد ظلم در جهان اوّل اندکی بوده است هر که آمد بر او مزیدی کرده تا بدین غایت رسیده"

✍سعدی این سخن حکیمانه را، که به واقعیتی دردناک اشاره دارد، از زبان انوشیروان نقل می کند. در این حکایت، شاه و همراهانش در شکارگاه صیدی را کباب کرده بودند و غلامی را برای خرید نمک به روستایی در اطراف می فرستند. انوشیروان او را چنین اندرز می دهد:" نمک به قیمت بستان، تا رسمی نشود و ده خراب نگردد." سپس اندرز خویش را را با تاثیر گرانی در گسترش ظلم توجیه و میان سه متغیر گرانی، ظلم و ویرانی پیوند برقرار می کند.
🔹این اندرزِ به صورت ساده و در معنا  ژرف، بر پایه نگرشی سنتی به حکمرانی استوار است که از جهاتی می تواند در جهان کنونی نیز معنا دار و الهام بخش باشد. سنت اندرزنامه نویسی وجهی از اندیشه سیاسی ایران شهری را به نمایش می گذارد، که بر پایه تجربه موفق حکمرانی شاهان ایران به ویژه در عصر ساسانی استوار است. بی گمان اندیشه سیاسی جدید ایران نمی تواند به این سنت بی توجه باشد، از این رو تامل در آن شایسته است.
🔹شاه نخست مامور را سفارش می کند که "نمک به قیمت" بستاند و با پرداخت بهایی بیشتر رسمی نادرست بنیان نگذارد و در نتیجه ده را ویران نکند.‌ در این اندرز به چند اصل مهم حکمرانی درست در اندیشه ایران شهری و سنت شاهی آرمانی اشاره شده است.
🔹نخست اصل آبادانی به مثابه هدف اصلی حکمرانی و این که حکومت و حکمرانان  در تصمیم ها و اقدامات خود پیش و بیش از هر چیز باید به تاثیر آن در آبادانی یا ویرانی کشور بیندیشند.‌ از این دیدگاه آبادانی در فهرست مصالح و خیرات عمومی جايگاهی کانونی دارد و  همواره باید چراغ راه حکمرانی باشد.
🔹اصل دوم رابطه و تاثیر مستقیمی است که گرانی بر ویرانی و از بین بردن آبادانی دارد. شاه ایرانی چنان دور اندیش است که حتی به هنگام تفریح نیز نسبت به تاثیر کاری جزیی و خرد در حد خرید نمک توسط یکی از غلامان بر اقتصاد کشور، حساسیت دارد.
🔹در نهایت وظیفه و مسئولیتی است که حکومت نسبت به مهار  تورم و گرانی دارد. شاه دادگر ایرانی آگاهی دارد که حکومت و ماموران آن نقشی اصلی در گرانی دارند، از این رو به غلام خود نسبت به پیامد این کار هشدار می دهد. از این دیدگاه حکمران به جای قیمت گذاری دستوری، باید از اقداماتی خودداری کند که بر گرانی تاثیر می گذارد. به بیان دیگر وظیفه اصلی حکمرانی حفظ ارزش پول و جلوگیری از کاهش آن است. اندرز درباره "به قیمت ستاندن" به جای "قیمت گذاردن" به خوبی به این وظیفه اشاره دارد. 
سعدی در نهایت این اندرز را با دو بیتی به پایان می برد، که نقش شاه را در فساد حکمرانی برجسته می سازد.

اگر زباغ رعیت ملک خورد سیبی
بر آرند غلامان درخت از بیخ

به پنج بیضه که سلطان ستم روا دارد
زنند لشکریانش هزار مرغ به سیخ

علی میرموسوی۲۱ خرداد ۱۴۰۲
@alimirmoosavi

فقه ، صلح اجتماعی و زنان

علی میرموسوی
محمدتقی فاضل میبدی
محمدرضا یوسفی


https://youtu.be/mA2unHWALcY


30 خرداد 1402

انجمن مطالعات صلح


انتشار با ذکر منبع بلامانع است .

کانال سخنرانی ها ، درس گفتارها و گفت و گوها :

https://www.tg-me.com/Vortrags

اسم رمز یک تحول
----
کوبیدن سر یک دانشجو به دیوار اسم رمز تحول دانشگاه است. ترجمان آنکه آنجا قرار نیست علم اقتدار ایجاد کند. دانش رفتارها را تنظیم کند. آنکه سری را به دیوار می‌کوبد، هم اوست که به من هم فرمان می‌دهد چطور تدریس کنم. او می‌داند علم چیست، اوست که روش تحقیق می‌آموزد. اوست که نشان می‌دهد خط قرمزها کجاست. اوست که الفبای دانش را می‌آموزد و همه ما را برای آموختن ردیف می‌کند. ما اعم از آنکه دانشجوییم یا استاد، باید چیزهایی بیاموزیم که قبلا نیاموخته‌ایم. باید چشم باز کنیم به اموری که در فضای دانشگاه انتظار نداشتیم.
همراه با صدای برخورد سر آن جوان به دیوار دانشگاه علامه طباطبایی درد در سر و پیکر من هم پیچید.
آنکه توان کتک زدن دارد، هم اوست که قاعده انضباطی محیط دانشگاه را معین می‌کند. اگر گفتند کتک زدن یک استثناء بوده است، کارل اشمیت را به یاد آرید. او دریافته بود آنچه استثناء است قاعده را تعیین می‌کند. ماجرا به کنترل و تنبیه دانشجو منحصر نیست. ماجرای قاعده‌ای است که کلیت دانشگاه را هدف گرفته است. شاید آموزش مهندسی و پزشکی در یک فضای تحقیر شده امکان‌پذیر باشد. اما آموزش علوم انسانی غیر ممکن است.
شرط تولید و ترویج و اموزش علوم انسانی، تفکر آزاد است و پیش شرط تفکر آزاد شجاعت فکر کردن. در یک محیط تحقیر شده، شجاعت همراه با تفکر دود می‌شوند و به هوا می‌روند. آنچه می‌ماند تکرار در چارچوب‌های مقرر است. محیط هتک حرمت شده، استاد و دانشجوی هتک حرمت شده می‌زاید. آنگاه یکی توضیح دهد هدف از اینهمه هزینه برای اداره امور چنین دانشگاه‌هایی چیست. فارغ التحصیلان چنین فضایی دردی از جامعه درمان نخواهند کرد.
من با سری افکنده و پر از شرم، عذر خواهی می‌کنم از جوانانی که باید مثل فرزندان ما عزیز و محترم داشته شوند. ما متهمیم. باید در مقابل این جوانان بایستیم و پاسخگوی چنین وضعیتی باشیم. هر کس سهمی دارد و من هم به نوبه خود در دانشگاه علامه طباطبایی سهمی بر عهده دارم.
@javadkashi

آزادی و نفی سلطه!

هر موقع و هر جا که احساس کنی سلطه ای فراتر از خواست و اراده ات به شکلی دلبخواهانه بر تو اعمال می شود، آزادی و استقلال خود را از دست داده ای و دچار تحقیر شده ای. در چنین وضعیتی مجبور به تحمل سبکی از زندگی می شوی که به ترحم دیگری واگذار شده و هر لحظه از اعمال شریرانه ای که او به دلخواه خود می تواند بر تو تحمیل کند، احساس خطر می کنی.
#آزادی
#سلطه
#استقلال
#جمهوری_خواهی

علی میرموسوی ۸ تیر ۱۴۰۲
@alimirmoosavi

مصون از خطا نیستم!

جشن غدیر تجدید پیمانی است که هر ساله شیعیان با اسوه عدالت و فضیلت علی (ع) می کنند تا وفاداری خود به وی و پیروی از این الگو را نشان دهند. اما شکافی آشکار بین این آرمان و آنچه شیعیان در عمل از خود به نمایش می گذارند، وجود دارد. به تعبیر زنده یاد موسی صدر مصیبت بزرگ علی در شیعیانش است. به راستی علت این فاصله شیعیان از مرام علی چیست؟

از میان عوامل گوناگون موثر در این پدیده، ترسیم مقام فوق بشری و الوهی از علی(ع) در دور کردن وی از الگویی در دسترس بسیار تاثیر داشته است. با آن که علی(ع) با وجود بهره مندی از فضیلت های فراوان همواره خود را بشری عادی معرفی می کرد. همچنان که در نهج البلاغه آمده است، او هنگامی که خلافت و رهبری سیاسی جامعه را در دست داشت، با مردم به صراحت می گفت: " مصون از خطا نیستم"

علمای شیعه بر پایه آموزه عصمت دست به تاویل این سخن زده اند. در حالی که معنای آن چنان روشن بوده که شایسته است آموزه عصمت را بر اساس آن تعدیل کرد. بی تردید اعتراف پیشوایان جامعه به خطاپذیری خود در رشد مردم و ارتقای سطح فکری آنان بسیار اثر گذار است. علی (ع) با تاکید بر خطا پذیری خود می خواست از تقدس بخشیدن به حکومت و حاکم جلوگیری کند و به مردم در دفاع از حقوق خود و طرح خواسته های خویش از حکومت جسارت ببخشد.
سعدی، حکیم شیرین سخن شیراز، نیز در بوستان چنین حکایت کرده است:

کسی مشکلی برد پیش علی
مگر مشکلش را کند منجلی

امیر عدوبند کشور گشای
جوابش بگفت از سر علم و رای

شنیدم که شخصی در آن انجمن
بگفتا چنین نیست یا باالحسن

نرنجید از او حیدر نامجوی
بگفت ار تو دانی از این به بگوی

بگفت آنچه دانست و بایسته گفت
به گِل چشمهٔ خور نشاید نهفت

پسندید از او شاه مردان جواب
که من بر خطا بودم او بر صواب

به از ما سخنگوی دانا یکی است
که بالاتر از علم او علم نیست

جشن غدیر بر همه مسلمانان و آزادگان مبارک و فرخنده باد!

علی میرموسوی ۱۶تیر ۱۴۰۲
@alimirmoosavi