میرموسوی

ما و میراث مشروطه

✍️مشروطیت بخشی از تجربه تاریخی ماست، با دستاوردها و میراثی سترگ و کارنامه ای از قوت و ضعف و پیروزی و ناکامی، که همچنان عبرت آموز است. با وجود اینکه ۱۱۵ سال از مشروطیت می‌گذرد، ایران هنوز نتوانسته از چنگال قدرت مطلقه رها شود و مسئله اصلی آن همچنان محدود کردن قدرت سیاسی و حاکمیت قانون است. از این نظر صدر و ذیل تاریخ معاصر ما چندان تفاوتی ندارد و به گفته استاد هوشنگ مهدوی، بیش از یک قرن است که برای آزادی مبارزه می‌کنیم، اما هنوز اندرخم یک کوچه‌ایم.
🔹انقلاب آزادی خواهانه و ملی مشروطیت، ریشه در آگاهی های نو، دریافت انحطاط و نیز روشنگری‌هایی داشت که درباره نقش استبداد و خودکامگی در عقب‌ماندگی ایران، طرح شده بود.
🔹از دیدگاه اندیشه سیاسی مهم‌ترین دستاورد آن تدوین نظریه مشروطیت بود، که برپایه آن بنیانی نظری برای نهادهایی مانند قانون اساسی، مجلس نمایندگان و ارزش‌هایی مانند آزادی، برابری فراهم شد. نظریه ای که به تعبیر دکتر طباطبایی پس از پیروزی آن تدوین شد و شاید یکی از علل به بن بست رسیدن آن همین بود.
🔹مشروطه آرایش نیروهای فکری را دگرگون کرد و راه را برای حضور جدی تر جریان های جدید همچون روشنفکری و نواندیشی دینی گشود. نواندیشی دینی، با نگاهی مثبت به تجدد نقشی با اهمیت در سازگار نشان دادن مشروطیت با اسلام، داشت.
🔹در گفتمان مشروطیت، حکومت قانون جایگاهی کانونی داشت و نتیجه آن تدوین نظریه‌ای در باره حکومت قانون و تبدیل شریعت به نظامی حقوقی بود. از نظر فرهنگ سیاسی نیز زمینه گذار از فرهنگ سیاسی بسته و تبعی به فرهنگ سیاسی مشارکتی فراهم شد.
🔹در عرصه عملی نظام خودکامه و پاتریمونیال سنتی به پایان رسید و گام‌هایی برای گذار به دولت مدرن برداشته شد. دراین راستا نهادهایی مانند قانون اساسی، مجلس شورای ملی شکل گرفتند و برخی حقوق شهروندی به رسمیت شناخته شدند. نهاد انتخابات، دیوان‌سالاری مدرن، آموزش و پرورش جدید و دستگاه قضایی عرفی از دیگر دستاوردهای مشروطیت بودند.
🔹دولت مشروطه با وجود درخشش اولیه، مستعجل بود و به زودی آرمان های آزادی خواهانه آن در محاق رفت و تجدد گرایی آمرانه دولتی مطلقه و شبه مدرن را بر جای آن نشاند. اسلام سیاسی نیز گرچه با انقلابی موفق، سایه این دولت را برچید، ولی با نگاهی منفی به تجربه مشروطه نگریست و از جایی که آن به بن بست رسیده بود، آغاز نکرد. چرا چنین شد؟ پاسخ کوتاه این که ناکامی مشروطه بیشتر به‌ نبود مقدمات و پیش‌شرط‌های نظری و عملی لازم برای آن باز می گشت.
🔹بر خلاف تجدد در غرب، که پیش‌شرط‌های آن طی چند قرن فراهم شده بود، مشروطیت در شرایطی اتفاق افتاد که هنوز بسیاری از این مقدمات فراهم نبود. تجدد از درون نوعی جدال با سنت و به چالش کشیدن آن از راه پرسش های نو زاییده می شود. اگر چه در عصر پیشا مشروطه تا اندازه ای این بحث درگرفت، ولی بسیار بی رمق بود. در واقع تجدد ایرانی نوعی تجدد وارونه بود که نه بر پایه تامل و جدالی بر سر بنیادها، بلکه با بحث درباره روبناها آغاز شد. در غیاب شرایط گفتگو بحث میان جریان های متعارض نیز در نهایت به ستیزی ایدئولوژیک انجامید.
🔹مشروطیت، از نوعی ناهمسازی درونی نیز رنج می برد. از سویی، به دولتی کارآمد و موثر نیاز داشت؛ دولتی که بتواند قانون خود را وضع کند و مجریانی داشته باشد که بدون رفتار تبعیض‌آمیز و فراتر رفتن از چارچوب قانونی اختیارات خود، آن را اجرا کنند. این هدف با انباشت قدرت و دولت متمرکز تحقق می یافت. از سوی دیگر پروژه مشروطه، محدودسازی قدرت سیاسی به قانون بود که به توزیع قدرت نیاز داشت.
🔹در غیاب اندیشه ملیت، از وحدت ملی چندان خبری نبود و آگاهی و دریافتی نیرومند از خود به عنوان یک ملت در جامعه وجود نداشت. افزون بر این نهاد دین و دولت از یکدیگر استقلال نداشتند و نهاد دین از اقتداری نیرومند در حوزه عمومی برخوردار بود، که نوعی حاکمیت دوگانه را در پی داشت.
🔹وضعیت اقتصادی نیز بسیار بغرنج بود؛ دولتی ورشکسته‌ و بدهکار با خزانه‌ای خالی، در کنار فقر و گرسنگی شدید و بیماری‌هایی مرگ بار که اکثریت بی بهره از سواد جامعه را از فرصت اندیشیدن به آزادی و مشارکت سیاسی محروم ساخته بودند. جنگ جهانی اول نیز مزید بر علت شده و کشور را با مشکلات جدی روبرو کرده بود.
🔹با وجود گذشت زمان، میراث و تجربه مشروطه همچنان می تواند الهام بخش باشد، زیرا از نظر مسائل و پرسش ها و صورت بندی جریان های فکری با آن عصر، همانندی هایی وجود دارد. از دیدگاه اندیشه سیاسی، در مشروطه شیوه ای از مواجهه با دین و سنت تجربه شد که از درون آن برداشتی استبداد ستیزانه و همسو با ارزش های دنیای جدید همچون آزادی و برابری پدید آمد. بی تردید بهره بردن از این میراث نیازمند پرهیز از پیش داوری های ایدئولوژیک و نگاهی نقادانه به نقاط قوت و ضعف آن است.
علی میرموسوی۱۴۰۰/۵/۱۴
@alimirmoosavi

3.3K viewsعلی میرموسوی, edited 14:37