مبانی پژوهش‌های کیفی در علوم‌انسانی
معرفی کتاب «ضد روش»، نوشته دکتر احمد محمدپور

فرشته نوبخت

در پژوهش‌هایی که انسان مبنا و موضوع اصلی تحقیق است، شیوه و روش انجام پژوهش از چالش‌های اصلی به‌شمار می‌رود. دلیل آن این است که هیچ قاعده و چارچوبی که بتواند تمامی کنش‌های انسانی را در یک نظم مشخص و معینی نظام ببخشد وجود ندارد. در چنین پژوهش‌هایی زمینه‌های فلسفی، انسان‌شناختی، مردم‌شناختی، جامعه‌شناختی، تاریخی، روانشناختی دخالت دارند. در نتیجه، رویه‌های عملی انجام پژوهش در علوم انسانی، از جست وجو و طرح مساله، تا گردآوری داده‌ها، نمونه‌کاوی و بررسی و تحلیل داده‌ها با علومی که در آن‌ها بیشتر رویکرد‌های عین‌گرایانه و پوزیتیویستی مد نظر می‌باشند متفاوت است.
کتاب «ضد روش» نوشتة دکتر احمد محمودپور، با درک چنین تفاوتی، به تبیین رویکردی کیفی می‌پردازد که در آن، منطق اثبات‌گرایانه و صوری، الزام‌آور و اساسی به‌شمار نمی‌رود، چراکه بر این باور است که معرفت و شناختی که به عدد و آمار تقلیل داده شده شود، بیش از آن‌که به توسعة دانش بینجامد، توهم به بار می‌آورد. لازم به توضیح است که ضد روش، اینجا با دیدگاهی که فایرابند، فیلسوف علم (۱۹۲۴- ۱۹۹۴)، در کتاب علیه روش (Against Method)، مطرح می‌کند متفاوت است. رویکرد فایرابند در حقیقت نقدی بر پوزیتیویسم منطقی قرن بیستم است، حال آنکه ضد روش (Counter Method) که نویسنده در این اثر به طرح و توسعة نظری و عملی آن می‌پردازد، بر آن است که معرفت و شناخت مبتنی بر دانش و علم در علوم‌انسانی و علوم‌اجتماعی، فاقد الگویی نظام‌مند و منطق عددی و آماری بوده و اساس آن بر نوعی از فهم است که رویه‌هایی فلسفی و فکری را شامل می‌شود. از جمله این رویه‌ها، روش‌های گردآوری اطلاعات همچون مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه است؛ به نحوی که قادر باشد دامنه و عمقی معرفت‌شناسانه را در برگیرد. در نتیجه پژوهشگران با راه‌هایی آشنا می‌شوند که ضمن آن از درک ضرورت‌ِ «چه چیز‌هایی را دیدن»، «چه چیز‌هایی را پرسیدن» و «چه سوالاتی را مطرح کردن»، به درک اهمیت «چگونه دیدن»، «چگونه پرسیدن» و «چگونگی برقرار رابطه با سوژة مورد پژوهش» می‌رسند. کتاب «ضد روش» از این حیث تلاشی در جهت ارتقای زبان روش‌شناسی کیفی در بستر علوم‌اجتماعی و انسانی است. تلاشی که از یکسو تفاوت‌های رویکرد کمی و کیفی را در رابطه با سوژه‌های انسانی تبیین می‌نماید و از سوی دیگر مفاهیم روش‌شناختی در پژوهش‌های کیفی را از نو تعریف و معادل‌سازی می‌سازد. به‌طور کلی، اساس کار نویسنده در تالیف کتاب «ضد روش»، روشن کردن مبانی فلسفی و اندیشگانی پژوهش‌های کیفی با محوریت انسان و مرور دوباره کلیدواژه‌ها، نظریه‌ها و مراحل عملی و اخلاقی این نوع از پژوهش‌های معرفت‌شناسانه است. از این رو، ضد روش صرفا کتابی برای مطالعه نیست، اگرچه بر زوایایی از ذهن هر محققی که در حوزه علوم انسانی، هنر، ادبیات و علوم‌اجتماعی فعال است، نور می‌تاباند. این کتاب به سبب ابعادی که در خود جای داده و طبقه‌بندی گسترده‌ای که از حیث مبانی، طرح‌های مستقل، نمونه‌گیری، داده کاوی و اعتبارسنجی و همچنین تدوین و نگارش گزارش تحقیق می‌دهد، می‌تواند منبع و مرجعی بسیار کاربردی، مفید و قابل استفاده برای محققان، دانشجویان و علاقه‌مندان به چنین پژوهش‌هایی باشد. «ضد روش»، اولین اثر از مجموعه روش‌شناسی‌های کمی و کیفی نشر لوگوس است و از جمله آثار دیگر در این مجموعه می‌توان به «روش در روش» و «فرا روش» اشاره کرد که به همین قلم، منتشر شده و در دسترس است.

صفحات اول کتاب پرفروش ضدروش

قطعه درآمد از آلبوم نینوا اثر ماندگار استاد حسین علیزاده موسیقی دان برجسته و مردمی ایران

روستای طویل در شهرستان ورزقان و بخش مرکزی و دهستان بکرآباد استان آذربایجان شرقی قرار دارد.

هلیکوپتر رئیس جمهور ایران در ۳ کیلومتری این روستا دچار حادثه شد.

این روستا براساس سرشماری مرکز آمار ایران که در سال ۱۳۹۰ منتشر شد، ۱۱۷ نفر جمعیت دارد که شامل ۵۸ مرد و ۵۹ زن بوده است. همچنین این جمعیت در ۳۱ واحد مسکونی و در قالب ۳۱ خانواده در این روستا زندگی می‌کردند. روستاپژوهی، توسعه و ایران شناسی https://www.tg-me.com/RURALRESEARCHS

♦️قتل سه برادر بابلی در شلیک مرگبار بر سر زمین زراعتی

🔹مرد جوان که بعد از درگیری با چندتن از اهالی روستا آنها را مقابل چشم پلیس به قتل رسانده بود دستگیر شد.
🔹ظهر چهارشنبه دوم خرداد ماه امسال صدای شلیک گلوله و فریادهای بی‌امان چند مرد از نزدیکی یکی از زمین‌های زراعی روستای تیله‌نو از توابع شهرستان گلوگاه در نزدیکی بهشهر استان مازندران بلند شد. درست در همان لحظه اجساد سه برادر به نام‌های محمدرضا، اسلام و علی‌اصغر که به ضرب گلوله کشته شده بودند روی زمین در خون غلتید. بعد از آن صدای گاز دادن یک موتورسیکلت و فرمان ایست پلیس به گوش رسید اما مرد جوانی که تحت تعقیب ماموران بود پا به فرار گذاشت و این موضوع در حالی بود که برادر او در هنگام شلیک‌های مرگبار همراهش بود و توسط ماموران پلیس حاضر در صحنه درگیری دستگیر شد.
🔹مقتولین که سه برادر بودند صبح روز حادثه نیز با عامل جنایت و برادر او درگیر شده بودند. اما این درگیری فیصله پیدا نکرد و منجر به بازگشت متهم و برادرش به محل وقوع جنایت شده و در نهایت عامل قتل‌ها با در دست داشتن اسلحه شکاری در حالی اقدام به تیراندازی مرگبار به سمت سه برادر کرد که آنها دقایقی قبل پلیس را خبر کرده و مامور انتظامی در حال تنظیم صورت جلسه شکایت برادران بود و جنایت مقابل چشمان مامور پلیس رخ داد.
🔹یکی از اهالی روستا که از همان ابتدای وقوع جنایت شاهد عینی ماجرا بود، جزئیات ماجرا را اینطور شرح داد: صبح روز حادثه سه برادر در زمین زراعی خود مشغول کار بودند که یکی از گوسفندان آنها به زمین زراعی متهم رفته و مقداری از محصولات زمین آنها را خورده بود. برای همین عامل قتل‌ها با عصبانیت سراغ این سه برادر آمده و اعتراض کرده بود. همین باعث شد که بین آنها درگیری لفظی رخ داد و بعد با یکدیگر گلاویز شدند و کار به درگیری فیزیکی و کتک‌کاری کشید.
🔹با ردیابی‌های انجام شده سرانجام رد متهم در شهرستان فیروزکوه زده شده و این فرد بازداشت شد/هفت صبح

آخرین دغدغه های پژوهشی یک جامعه شناس روستایی

عنایت خانمحمدیان

مساله یک پژوهش گاهی ممکن است یک دغدغه در حوزه خاص باشد. این دغدغه ها شاید در سخنرانی و اظهارنظرها و نوشته ها و حتی درد دل ها و سخنان روزمره محقق خود را به طرق مختلف نشان دهد. زنده یاد استاد دکتر مهدی طالب جامعه شناس و فارغ التحصیل دکتری جامعه شناسی از فرانسه و استاد سابق دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران انسانی دغدغه مند و محققی پیشکسوت و دلسوز برای جامعه ایران و بویژه روستاهای کشور بودند که متاسفانه در مرداد 1399در تهران درگذشتند. آخرین درسی که این استاد فقید در دانشگاه تهران تدریس کردند، درس مدیریت روستایی بود. دو جلسه نخست آن کلاس به صورت حضوری برگزار شد و مابقی آن با پیدایش ویروس کرونا در فضای مجازی تشکیل شد. این جانب که از ابتدا تا پایان کلاس های این استادفقید حضور داشتم خود شاهد بودم که ایشان در تدریس خود مسائل اجتماعی و دغدغه های خود را گاهی به شکل های مختلف و با بیانی دردمندانه مطرح می کردند و از این که به آنها رسیدگی نشده یا مورد توجه قرار نگرفته اند انتقاد کرده و دل آزرده بودند.

به نظر من در آخرین کلاس های زنده یاد دکتر طالب، دو دغدغه و مساله مهم ذهن استاد را به خود مشغول کرده بود اول اینکه ایشان این دغدغه را داشتند که درباره انجمن تعاون روستایی و فعالیت های آن پژوهشی شایسته صورت نگرفته است، بنابراین در کلاس اعلام آمادگی کردند که حاضر هستند چندین ساعت را با کسی که در این زمینه علاقه مند به تحقیق است بنشینند و مصاحبه کنند.

دومین دغدغه ایشان که هم در جلسه اول و حتی جلسات پایانی بارها به اشکال مختلف مطرح کردند و ذهنشان را به خود مشغول کرده بود و چه بسا که در طول بازدیدهای میدانی خود از چند دهه گذشته خود بارها با آن مواجه شده بودند، مساله تاثیر نزاع و درگیری های قومی و طایفه ای و روستایی در توسعه نیافتگی یا مهاجرت در روستاهای ایران بود. در ابتدا برای من به عنوان دانشجویی کم اطلاع این موضوع نزاع و درگیری در روستاها مساله ای پیش پاافتاده می نمود که تاثیر چندانی در توسعه نیافتگی روستا ندارد، اما حقیقتا ذهنم را به خود مشغول کرده بود، چرا که سالها پیش در شهرستان محل سکونت خود بارها سر و وضع خونین روستاییان را در کلانتری شهر دیده بودم که برای دادخواهی و شکایت به شهر آمده بودند، چند مدت بعد با یک جستجوی ساده در اینترنت متوجه شدم که استاد خود به همراه برخی دانشجویان پژوهشی در این باره انجام داده اند، از سویی ده ها رخداد تلخ از روستاهای چهارگوشه کشور از خراسان گرفته تا آذربایجان و کرمانشاه و لرستان وکهکیلویه و بویراحمد و فارس و ایلام و خوزستان و مازندران و... درباره نزاع و درگیری و حتی قتل و خونریزی در روستاها یافتم و مطالعه کردم. برایم روشن شد مساله ای که استاد آن را مطرح و حتی با انجام پژوهشی درباره آن باز به رضایت خاطر نرسیده اند، بسیار جدی و تهدیدی علیه توسعه روستاها و حتی کشور است. چه روستاها که به خاطر این دعواها و درگیری ها کاملا خالی از سکنه و حتی ویران شد، و تا جایی که اطلاع دارم متاسفانه درباره آنها هم آماری در دست نیست.

از سویی دیگر ما دائما تاثیر مسائل طبیعی همچون سیل و خشکسالی و زلزله و کمبود آب و تغییرات فرهنگی و مدرنیته و مشکلات اقتصادی و فقر و بیکاری را در مهاجرت ها یا تخلیه روستایی به عناوین مختلف بررسی کرده ایم، اما پرسش اینجاست که تا چه اندازه به این تهدید بزرگ نزاع ها و درگیری های ساکنین روستا که شاید قدمت آن به اندازه شکل گیری روستاهای کشور باشد توجه کرده ایم؟ دلیل این نزاع ها چه بوده است؟ آثار منفی مهاجرت عوامل این نزاع ها و درگیری ها به شهرها چگونه است؟ آیا کم رنگ شدن نقش کدخداها و ریش سفیدان در اداره روستا در وقوع این نزاع ها نقش داشته است؟ زمین ها، باغ ها و مزارع که با مهاجرت عوامل نزاع به حال خود رها شده است، یا دام هایی که تلف شدند چه تاثیر منفی بر تولید داشته اند؟ علل ایجاد روحیه پرخاشگری و عداوت و کینه توزی در میان عوامل نزاع و درگیری چیست؟ آیا محیط جغرافیایی روستا در ایجاد روحیه ستیزه جویی نقش داشته است؟ چرا باید یک موضوع بسیار جزیی و کوچک و بی اهمیت در روستا آتش درگیری و نزاع را برافروزد؟ نقش سنت هایی همچون خون بس در توقف نزاع ها و ایجاد صلح و دوستی و بازگرداندن روستا به روال سابق خود چیست و ده ها سوال و مساله دیگر که باید به آنها پاسخ های جدی و راهگشا داد.

مستند تاریخی کلاردشت سفرنامه ناصرالدین‌شاه روستاپژوهی، توسعه و ایران شناسی https://www.tg-me.com/RURALRESEARCHS

فایل کتاب نظری به روستاهای مازندران چاپ 1351 روستاپژوهی، توسعه و ایران شناسی https://www.tg-me.com/RURALRESEARCHS