ساختار جمله‌های بی‌فعل (شبه‌جمله‌ها)

بخشی از کارگاه آنلاین ویرایش متنوک
مدرس: سید محمد بصام

ویدئو شرکت‌کنندگان قبلی:👇
https://www.tg-me.com/Matnook_01
کانال مؤسسهٔ متنوک:👇
@Matnook_com

📚۲ کتاب برای ۲ نفر!

🎁همین الآن در چالش اینستاگرام متنوک شرکت کنید و برندهٔ یک کتاب ارزشمند با موضوع هوش زبانی شوید. 👇
instagram.com/reel/C273Z-8Lt5j/?igsh=ZWoxeHo3MXE3Nm5r
۱۴۰‌۲/۱‌۱‌/‌۱‌۵
سید محمد بصام
@Matnook_com

دربارۀ «بچه» و «بچگانه»

واژۀ «بچه»، در فارسی میانه (= دورۀ اشکانی و ساسانی)، «وچَّگ» (waččag) بوده و در فارسی نو (= فارسیِ پس از اسلام)، به‌صورت «بچّـَ» (bačča) درآمده (با تبدیل «و» به «ب» و حذف «گ») و سپس با املای «بچه» نوشته شده‌است. بنابراین هنگامی که «-انه»یِ صفت‌ساز به آن افزوده می‌شود، «گ»، که جزو واژه بوده‌ و حذف شده‌است، دوباره به تلفظ می‌آید و در خط نوشته می‌شود. پس «بچه» + «-انه» می‌شود «بچگانه». ازاین‌رو املای *بچه‌گانه نادرست است. «بچه» + «-ی» نیز با املای «بچگی» نوشته می‌شود، نه *بچه‌گی.
#واژه‌شناسی #املا_رسم‌الخط
۱‌۳‌۹‌‌۹‌/‌۱‌۰‌‌/‌۲‌‌‌‌۸‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

یک نکتۀ فاصله‌گذاری!

گروه‌های نحوی همیشه بافاصله نوشته می‌شوند و واژه‌ها همیشه با نیم‌فاصله یا بی‌فاصله:
«روی هم» (گروه و بافاصله):
- «کمال [...] لب‌هایش خودبه‌خود روی هم جنبید.» (جمال میرصادقی، درازنای شب، ص ۲۲۸)
- روان در دست‌وپای هم فتادند/ به عزت روی هم را بوسه دادند (هلالی جغتایی، دیوان، ص ۲۹۳)

«روی‌هم» (واژه/ قید و با نیم‌فاصله):
- «تفنگچی‌هایمان روی‌هم چند نفرند؟» (محمود دولت‌آبادی، کِلیدر، ج ۱۰، ص ۲‌۶‌۷۷)

یادآوری:
«روی‌هم‌روی‌هم» و «روهم‌روهم» نیز قیدند و کاملاً با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند:
- «سربازها روی‌هم‌روی‌هم زیر یک چادر تل‌انبار می‌شدیم.» (محمود دولت‌آبادی، کِلیدر، ج ۳، ص ۸۳۹)
- «حکیم بهش گفت پرهیز کنه چیزایی که واسش [واسه‌ش] بده و هله‌هوله و روهم‌روهم [...] نخوره.» (جعفر شهری، شکر تلخ، ص ۳۱۰)
‌۱‌‌۴‌۰‌۱‌/‌‌۰‌۵/‌‌‌۱‌۵‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

دو روش فعال‌سازی نیم‌فاصلۀ استاندارد در وُرد

روش اول:
در هر وُردی، این مراحل را برای فعال کردن نیم‌فاصله طی کنید:
INSERT (منو) → Symbol → More Symbols... → Special Characters → No-Width Optional Break → Shortcut Key... → Press new shortcut key → Assign.

روش دوم:
گرفتن هم‌زمان کلیدهای Ctrl + Shift + 2. با این روش می‌توانید در همۀ برنامه‌های ویندوز نیز (مانند تلگرام دسکتاپ و ...) نیم‌فاصلۀ استاندارد بزنید.

یادآوری:
۱) هرگز برای درج نیم‌فاصله از - + Ctrl و دیگر کلیدها استفاده نکنید.
۲) در صفحه‌کلید فارسی استاندارد (FAS: Persian (Standard) Keyboard)، که در ویندوزهای هشت به بالا هست و فقط باید به‌عنوان صفحه‌کلید پیش‌فرض انتخاب شود، Shift + Space نیم‌فاصلۀ استاندارد می‌زند.
#ورد
‌۱‌‌۴‌۰‌۱‌/‌‌۰‌۵/‌‌‌۲‌۲‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

دربارۀ «هندسه» و «مهندس»
به‌مناسبت ۵ اسفند، روز مهندس
بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی

۱) واژۀ «اندازه» (در فارسی میانه، handāčak) از فارسی به عربی رفته و به «هندسه» تبدیل شده‌است: «و این کلمه [= «هندسه»] پارسی است؛ اصلش اندازه بوده‌است و عرب در زبانِ خویش آن را هندسه کرده‌اند.» (یواقیت‌العلوم، ج ۳، ص ۲۴۵) سرانجام با این چهرۀ جدید به فارسی برگشته‌‌ و در آغاز، طبق تعریف ابوریحان بیرونی، به این معنا بوده‌است: «هندسه چیست؟ دانستن اندازه‌ها و چندی یک از دیگر و خاصیت صورت‌ها و شکل‌ها که اندر جسم موجود است.» (التفهیم، ص ۳) بنابراین «هندسه» عربی‌شدۀ «اندازه» است.

۲) واژۀ «مهندس» نیز از روی «هندسه» ساخته شده (← لسان‌العرب، مادّۀ «هندس») و در فارسی رواج یافته‌است. «مهندس» افزون‌ بر «هندسه‌دان» به معنای «اندازه‌گیرندۀ زمین، آبراه‌ها، و قنات» بوده و در معنای «نجار، بنّا، و معمار» نیز به‌کار می‌رفته‌است:
قرن ۵: «قصر سلطان میان قاهره است [...] مهندسان آن را مساحت کرده‌اند؛ برابرِ شهرستان مَیّافارقین است.» (سفرنامۀ ناصرخسرو، ص ۷۷)
قرن ۷: «مَلِکی بود ظالم و خواست تا قصری بنا کند. پس مهندسان را بخواند.» (جوامع‌الحکایات، ج ۲، ص ۳۶۵)
قرن ۱۰: مهندس از پی کاشی‌تراشی/ ز ماه و خور نموده خشت‌ کاشی (فتوحات شاهی، ص ۱۷۴)
#واژه‌شناسی
۱‌۴۰‌۱/‌۱‌۲‌/‌۰‌‌۶‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

چگونه در وُرد یک جمله یا عبارت را با یک کلیک انتخاب کنیم؟
#ورد
۱‌۴۰‌۱/۱‌‌۱/‌۲‌‌‌۴‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

به‌مناسبت ۷ اسفند
سالروز درگذشت علی‌اکبر دهخدا

علی‌اشرف صادقی، «شیوه‌های فرهنگ‌نویسی در لغت‌نامۀ دهخدا»، مجلۀ فرهنگ‌نویسی، ش ۲ (مهرماه ۱۳۸۸)، ص ۲-۳۹
#زبان‌شناسی #ادبیات
۱۳‌۹‌۸/۱‌۲/۰‌۷‌
سید محمد بصام
@Matnook_com

دربارۀ «بی‌تفاوت»

در کتاب غلط ننویسیم (در مدخل «بی‌تفاوت»،‌ ص ۸۵) آمده‌است: «بی‌تفاوت [...] که براثر گرته‌برداری [...] در نیم قرن اخیر در رسانه‌ها و نوشته‌ها کم‌وبیش متداول شده، غلط است و به‌جای آن باید گفت بی‌اعتنا، بی‌علاقه، بی‌توجه، لاقید، و نظایر این‌ها.»

این سخن یکی از ده‌ها تجویز نادرست و غیرعلمی این کتاب است که پس از تقریباً چهل سال همچنان در کتاب‌ها و کارگاه‌های ویرایش تکرار و از آن تقلید می‌شود. در ادامه، دلیل نادرستی این سخن و درستی «بی‌تفاوت» را می‌آموزیم.

۱) ساختِ صفتِ «بی‌تفاوت» «بی-» + اسم است. این‌ صفت‌ها را می‌توان به دو دسته‌ تقسیم کرد.
دستۀ اول: صفت‌هایی که موصوف آن‌ها فاقد چیزی‌اند: «بی‌ادب» (آن‌که ادب ندارد)؛ «بی‌خاصیت» (آنچه خاصیت ندارد).

دستۀ‌ دوم: صفت‌هایی که ویژگی‌ کسی یا چیزی را بیان می‌کنند: «بی‌ناموس» (ویژگی آن‌که از لاابالی‌گری یا کارهای نامشروع پرهیز نمی‌کند، نه آن‌که ناموس ندارد).
همچنین: «بی‌امان»،‌ «بی‌امانت»، «بی‌جا»، «بی‌فکر»، «بی‌کله»، «بی‌‌نماز»، و ... . «بی‌تفاوت» نیز از همین دسته است.

۲) «بی‌تفاوت» معمولاً در سه معنای کمابیش مترادف به‌کار می‌رود که از آن‌ها معنای اول و دوم رایج‌تر است:
- ویژگی کسی است که در برابر هیچ‌کس یا هیچ‌ چیزی احساس مسئولیت نمی‌کند و واکنشی نشان نمی‌دهد.
- ویژگی کسی است که تحت تأثیر عوامل یا شرایطی همه‌چیز برایش یکسان است.
- ویژگی کسی است که نه اهل جانبداری است و نه مخالفت؛ خنثاست.

۳) «بی‌تفاوت» را می‌توان با «بی‌طرف» (impartial) مقایسه کرد، زیرا «بی‌طرف» نیز ویژگی کسی است که از دو یا چند طرفِ دعوا از هیچ‌یک جانبداری نمی‌کند، نه این‌که فاقد «طرف» است. بنابراین اگر «بی‌تفاوت» غلط باشد، «بی‌طرف» و ده‌ها واژۀ مشابه آن نیز غلط‌اند و اگر واژه‌های مشابه آن درست‌ باشند، «بی‌تفاوت» نیز درست است. هردو را بسنجید با «بی‌انضباط» (indiscipliné)، «بی‌قیدوشرط» (inconditionné)، «بی‌تناسب» (disproportionné)، و مانند این‌ها که همگی گرده‌برداری (ترجمۀ قرضی) و درست‌اند.

۴) شواهد «بی‌تفاوت»
۴-۱) شواهد بی‌نشان و پسندیده
- «دنيای هزار و يک شب، از همان آغازِ گيرودارِ مجادلاتِ معتزله، نسبت‌به عشق [...] نمی‌‏توانسته‌است بی‏‌تفاوت‏ مانده باشد.» (عبدالحسین زرین‌کوب، از کوچۀ رندان، ص ۱۷۷) (وی،‌ در همین منبع،‌ تعبیر «بی‌‌تفاوتی رندانه» را برای حافظ به‌کار برده‌است.)

- «ميان كوچه زنی را می‌‏بيند كه مَشک به دوش گرفته‌است. علی عليه‌السلام آدمی نيست كه بی‌‏تفاوت‏ از كنار اين مناظر بگذرد.» (مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۲۳، ص ۱۴۳)

- «پدر [...] راضی و بی‌‌تفاوت است؛ هم برنده است هم بازنده؛ - حرف زدنِ نرگس آرام است و بی‌تفاوت؛ - بی‌تفاوت دَمِ بار ایستاده بود.» (از منابع گوناگون داستانی، از فرهنگ بزرگ سخن، ذیل سرواژۀ «بی‌تفاوت»)

۴-۲) شواهد نشان‌دار و ناپسند
- «فکر این‌که بعدها در حق کسی نیکوکاری بکنم یا [...] شیرۀ جانشان را بمکم، در آن دقیقه،‌ بی‌شک برایم بی‌تفاوت بود.» (فئودور داستایِفسکی، جنایت و مکافات، ترجمۀ مهری آهی، ص ۶۱۱)
ترجمۀ پسندیده و طبیعی: ... برایم یکسان بود؛ برایم فرقی نداشت.

- «اگر من مهره‌های چوبی [شطرنج] را با مهره‌های عاج عوض کنم، این تغییر در نظام بازی بی‌تفاوت است.» (هرمز میلانیان، آزادی و بند در زبان و مقالات دیگر (گردآوردۀ احمد خندان)، ص ۴۱)
تعبیر پسندیده و طبیعی: ... در نظام بازی تأثیری ندارد؛ ... در نظام بازی تفاوتی ندارد.

یادآوری:
فرهنگستان، در حوزۀ روان‌شناسی و علوم سلامت، واژۀ «بی‌احساسی» را برای apathy تصویب کرده، اما برای erotic apathy تعبیر «بی‌تفاوتی شهوانی» را تصویب کرده‌است. این نشان می‌دهد که «بی‌تفاوت» نیز به‌طور کلی در زبان پذیرفته و متداول شده‌است و کاربرد آن اشکالی ندارد. بر پایۀ جست‌وجوی گوگل نیز بسامد «بی‌تفاوت»، تا چهار برابر، بیشتر از سایر واژه‌های مترادف آن است.

۵) می‌دانیم که اهل زبان هر واژه‌ای را برای نیازی یا بیان مقصودی به‌کار می‌برند و معمولاً دو واژهٔ عیناً مترادف در زبان وجود ندارد. برای مثال، واژه‌هایی که در ادامه آمده‌اند کمابیش مترداف‌اند، ولی نمی‌توان همیشه و همه‌جا از آن‌ها به‌جای هم استفاده کرد: بی‌اعتنا، بی‌توجه، بی‌تفاوت، بی‌مسئولیت، بی‌رگ، بی‌عار، بی‌خیال، بی‌فکر، بی‌احساس، بی‌انگیزه، بی‌قید. این واژه‌ها، افزون بر تفاوت معنایی، ممکن است تفاوت کاربردی ـ سبکی نیز داشته باشند.

۶) در نتیجه، از آنجا که «بی‌تفاوت» مانند صدها واژۀ گرده‌برداری‌شدۀ دیگر در گفتار و نوشتارِ امروز کاملاً رایج شده‌است، پذیرفتنی و درست است و کاربرد بجای آن اشکالی ندارد.
#ویرایش_زبانی #گرده‌برداری #واژه‌شناسی
۱۳‌۹۹/۰‌۱/۱‌۱‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com
aparat.com/v/1EtiD

واژۀ «نسکافه» (Nescafé) از ترکیب دو واژۀ «نِستْله» (Nestlé) و «کافه» (café) ساخته شده‌است. این‌گونه واژه‌ها را «آمیزه» می‌نامند و به فرایند ساخت آن‌ها، که یکی از شیوه‌های معمول واژه‌سازی است، «آمیزه‌سازی» می‌گویند. چند نمونۀ دیگر:
توانیر: تولید و انتقال نیرو؛
خصولتی: خصوصی + دولتی؛
رزمایش: رزم + آزمایش؛
فجازی: فضای مجازی؛
مارموذ: مارمولک/ مار + موذی؛
نستعلیق: نسخ + تعلیق؛
ویرگولاستار: ویرگول + ویراستار.
#واژه‌شناسی #دستورزبان
۱۴‌۰‌۲/۱۲‌/۱۰‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

🔺شایان کوشان‌فر، کارشناسی روان‌شناسی، از بروجرد

🎞ویدئو سایر شرکت‌کنندگان:
@Matnook_01
🔰کانال مؤسسه در تلگرام:
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

🔥چهارشنبه‌سوری!

💥«سور» به‌ معنی «جشن، شادی، مهمانی، و رنگ سرخ» است و در «سورچرانی»، «ختنه‌سوران»، و «سور دادن» نیز کمابیش همین معانی را دارد. در ایران قدیم، جشن‌ها معمولاً از شب با آتش‌بازی و آتش‌افروزی آغاز می‌شده و در سپیده‌دم به آب‌پاشی ختم می‌گردیده‌ و، بر پایۀ متنی کهن، یکی از این جشن‌های آخر سال «شب‌سوری» نام داشته‌است. ایرانیان از دیرباز شب چهارشنبۀ‌ آخر سال را با آتش‌افروزی جشن می‌گرفتند تا اهریمنِ تاریکیِ شب و شومیِ چهارشنبه را با پرتو سرخ آتش از بین ببرند. عبارت «زردی من از تو، سرخی تو از من» به همین باور اشاره دارد.

💥از دیگر رسم‌های چهارشنبه‌سوری:
- پلشت‌زدایی (خانه‌تکانی و نو کردن اثاث خانه)؛
- آتش‌افروزی (برای طلسم‌زدایی و شتاب بخشیدن به بازگشت خورشید و گرما در بهار به‌همراه پایکوبی)؛
- تفأل زدن (شعرخوانی و فال‌گوش‌نشینیِ دختران و زنان بر سر راه‌ها و پشت درِ خانه‌ها)؛
- کوز‌ه‌شکنی (برای دور کردن بلاهای سال و بازگشت تندرستی و شادی)؛
- بلاگردانی و برکت‌زایی (با پختن آش ابودَردا، کوکوی هفت‌سبزی، دود کردن اسفند، قاشق‌زنی، و ...).
#واژه‌شناسی
۱‌۳‌۹۷/‌۱۲/‌۲۸
سید محمد بصام
@Matnook_com

یک نکته‌ات بگویم!

الزاماً: به‌اجبار، به‌ضرورت، به‌ناچار
لزوماً: برحسب لزوم، فقط، همیشه

✅ بنویسیم:
پایین بودنِ تیراژِ کتاب‌ لزوماً عیب نیست.
⛔ ننویسیم:
پایین بودنِ تیراژِ کتاب‌ *الزاماً عیب نیست.

✅ بنویسیم:
ترمز اضطراری خودرو لزوماً مطمئن نیست.
⛔ ننویسیم:
ترمز اضطراری خودرو *الزاماً مطمئن نیست.

✅ بنویسیم:
آنچه قرارداد را به‌وجود می‌آورد لزوماً امضا نیست، بلکه قصد انشا است.
⛔ ننویسیم:
آنچه قرارداد را به‌وجود می‌آورد *الزاماً امضا نیست، بلکه قصد انشا است.
#واژه‌شناسی #ویرایش_زبانی
۱۴۰‌۲/۰‌‌۴‌/‌۲‌۴‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

🔺فهیمه پوریا، نویسندۀ ۴ رمان چاپ‌شده و از ویراستاران مؤسسه

🎞ویدئو سایر شرکت‌کنندگان:
@Matnook_01
🔰کانال مؤسسه در تلگرام:
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

👆 جست‌وجوی سریع و موضوعی در کانال

۳ شیوه برای تغییر «عدمِ» عربی در جمله
#ویرایش_زبانی
‌۱۴‌‌۰‌‌۲/۱‌۲/‌‌۲۴‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com

بخشی از دورۀ جامع ویرایش مؤسسۀ متنوک (مدرس: سید محمد بصام)

دو نکته دربارۀ «کسرۀ خفیف» که شاید ندانید!
واژه‌های کسره‌خفیف‌دار چه ویژگی‌هایی دارند و چگونه فاصله‌گذاری می‌شوند؟
#دستورزبان #فاصله‌گذاری
‌۱‌۴۰‌۰‌/‌‌۱‌‌۱‌/‌‌۱‌‌۱‌‌
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com